Səməd Behrəngi

Səməd Behrəngi (24 iyun 1939, Təbriz – 31 avqust 1968[1], Təbriz) — Azərbaycan əsilli iranlı müəllim, tərcüməçi, nasir, publisist, İranda uşaq ədəbiyyatının banisi. Daha çox özünün Balaca qara balıq əsəri ilə tanınıb. Uşaqlar üçün yazdığı əsərləri daha çox sosial problemləri, cəmiyyətdəki haqsızlıqları qabartdığı üçün şah rejimi tərəfindən qadağan edilmişdi.[2] 1957-ci ildən etibarən kənd məktəblərində dərs demiş kitablarla yanaşı çox sayda pedaqoji məqalələr və inşalar yazmışdır.[3] Dostu Bəhruz Dehqani ilə birlikdə Azərbaycan türkləri yaşayan kəndləri gəzmiş burada Azərbaycan folkloruna aid nümunələri toplamışdır. Daha sonra Əhməd Şamlı, Füruğ Fərruxzad kimi müəlliflərin əsərlərini Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir.

Səməd Behrəngi
Doğum tarixi 24 iyun 1939(1939-06-24)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 31 avqust 1968(1968-08-31)[1] (29 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi boğulma
Dəfn yeri
Milliyyəti azərbaycanlı
Atası İzzət Behrəngi
Anası Sara Behrəngi
Təhsili
Fəaliyyəti şair, müəllim, tərcüməçi, nasir
Əsərlərinin dili Azərbaycan dili
fars dili
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1967-ci il avqustun 31-də Xumarlı yaşayış məntəqəsi yaxınlığında Araz çayında müəmmalı şəraitdə boğulub. Fəaliyyətinə görə dəfələrlə təqiblərə məruz qalmağını əsas götürərək bir çox insanlar onun şah rejimi tərəfindən öldürülməsini iddia edirlər. Rəsmi mənbələr isə onun sadəcə çayda batdığını deyirlər.[2]

Həyatı və təhsili

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səməd İzzət oğlu Behrəngi 24 iyun 1939-cu ildə Təbrizin Çərəndab məhəlləsində yoxsul bir ailədə anadan olub.[4] Səməd Behrənginin iki qardaşı və üç bacısı olub. Atası İzzət bəy fəhlə olmuş və tez dünyadan köçmüşdür. Anası Sara xanımın xatirələri:

" Yadımdadır, Səməd dünyaya gələndən bir gün öncə onun atası işdən çıxarıldı. O, yenə də ərbabla dalaşmışdı. O, sahibkara boyun əymək istəmirdi. Mən ona deyirdim filankəs bir iş yerində 4 ildir işləyir, ancaq heç vaxt ərbabla dalaşmayıb. Sən isə il qurtarmamış işdən çıxarılırsan. O isə cavabında deyirdi: Mən başqaları kimi ərbaba yaltaqlana bilmərəm. Kimlərdənsə casusluq etməyi bacarmıram. Elə dalaşmağımız da buna görədir.[5] "

İlk təhsilini Təbrizdəki "Dəbristani-Tərbiyət və Daneşsərayi"də alıb, məktəbi bitirdikdən sonra Tufarqan mahalının Mamağan, Guqan və s. bölgələrində ibtidai sinif müəllimi kimi çalışıb. İşləyərək həm də Təbriz Universitetinin filologiya fakültəsinin ingilis dili şöbəsində qiyabi təhsil alıb oranı da 1961-ci ildə bitirir.

Fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Səməd Behrəngi şagirdləri ilə birlikdə

Tələbəlik illərində "Xənde" (Gülüş) adlı həftəlik divar qəzeti buraxıb. İlk ədəbi tənqidi və satirik qələm təcrübələrini bu dövrdə yazıb.

Əmək fəaliyyətinə Azərşəhr (Tufarqan) mahalının Mamağan, Gögan ibtidai məktəbində müəllim kimi başlayıb. Səməd Behrəngi və onun fikir dostları, xüsusilə Behruz Dehqani Azərbaycan kəndlərində folklor nümunələri toplayıb.[6] Amma Mədədinin verdiyi məlumata əsasən, onların topladıqları folklor nümunələri azərbaycan dilində idi və İran şahının qeyri-fars dillərlə əlaqədar siyasətlərinə görə çap olunmadı. Sonradan bu nağılları fars dilinə çevirərək həmkarı Behruz Dehqani ilə birlikdə nəşr etdirib. Yazdığı nağıllar türk dilin Sirus Mədədi vasitəsilə "Azərbaycan nağılları" adı ilə Tehranda çap olunub. Eyni zamanda fars dilindən Azərbaycan dilinə çevirdiyi tərcümələri dövri mətbuatda çıxıb.[2]

İlk hekayələri "Adət", "Binam" 1959-cu ildə dərc olunub. Bundan sonra "Ulduz və qarğalar", "Çuğundursatan oğlan", "Balaca qara balıq" və s. hekayə və nağıllarını yazıb (1967–1969). Səməd bir müddət qəzetlərdə məqalələrlə çıxış edib, o zaman Təbrizdə nəşr olunan "Mehdi Azadi" və "Adinə" qazetlərində yazıb. Sonra, məqalələrini "Məcmueyi məqaleha" (Məqalələr məcmuəsi) adilə kitab şəklində çap edib.[7]

Səməd Behrəngi həm də İran uşaq ədəbiyyatının banisi sayılır. Ona qədər uşaq ədəbiyyatına aid kitablar yazan olsa belə İran ədəbiyyatçıları qəbul edirlər ki, Səməd Behrəngi İranda uşaq ədəbiyyatının qurucusudur. Həmkarları onu "Azərbaycan kəndlilərinin canlı dili", "Milli mədəniyyətin oyaq vicdanı", "Xalqa üz tutan", "Səyyar müəllim" adlandırıblar.[8]

Bakıda ilk dəfə 1987-ci ildə "Məhəbbət nağılı" adı ilə seçilmiş əsərləri kütləvi tirajla buraxılıb.[9]

Səməd Behrəngi heç bir siyasi təşkilata bağlı olmayıb və şah dövründə siyasi təşkilat da yox idi, Amma onun yoldaşları Behruz Dehqani, Əlirza Nabdil, Mənaf Fələki, Kazım Səadəti, Əşrəf Dehqani və başqaları Səmədin ölümündən iki il sonra İranın "Xalq Fədailəri" təşkilatını yaradıb və silahlı mübarizəyə qalxıblar. Behrənginin yazdığı Balaca qara balıq əsəri həm də İran inqilabının manifesti hesab edilir.[7]

Onun Balaca qara balıq əsəri 1968-ci ildə İtaliyanın Bolonya şəhərində keçirilən Uşaq Kitabları Müsabiqəsində qızıl medala layiq görülüb. Birinci yeri tutduğuna görə kitabları italyan, fransız, ingilis, türk dillərində nəşr edilib.[10]

Ölümü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Təbrizin İmamiyyə qəbiristanlığındakı məzarı

1967-ci il avqustun 31-də Cənubi Azərbaycanın Xumarlı yaşayış məntəqəsi yaxınlığında Araz çayında müəmmalı şəraitdə boğulub.[11] Fəaliyyətinə görə dəfələrlə təqiblərə məruz qalmağını əsas götürərək bir çox insanlar onun şah rejimi tərəfindən öldürüldüyünə inanırlar, lakin bunu sübut edəcək bir dəlil indiyə qədər tapılmayıb. Təbrizin İmamiyyə qəbiristanlığında dəfn edilib.[2][7]

Xatirəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ölümündən sonra Səməd Behrənginin xatirəsinə şeirlər yazılıb musiqilər bəstələnib. Dostu Əlirza Nabdil Oxtay onun ölümündən sonra "Səməd könlümdədir" şeirini yazır daha sonra isə bu şeirə musiqi bəstələnir.

2014-cü ildə Azərbaycanda "Səməd Behrəngi ədəbi mükafatı" təsis edilib. Mükafatı Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ilə Dövlət Diaspor Komitəsinin ortaq saytı olan litdiaspora.az ədəbi portalı təsis edib.[12] Mükafat Bütöv Azərbaycan ideologiyası, Güney və Quzey arası əlaqələrin inkişaf etdirilməsi yönündə həyata keçirilir.[13]

14 mart 2019-cu il tarixində Azərbaycan Yazıçılar Birliyi və Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə Rəşid Behbudov adına Dövlət Mahnı Teatrında Səməd Behrənginin 80 illiyinə həsr edilmiş tədbir keçirilib.[14]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Library of Congress Authorities (ing.). Library of Congress.
  2. ↑ 1 2 3 4 İnsafəli Hidayət. "Səməd Behrənginin Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri". amerikaninsesi.org. 3 iyul 2011. 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2019.
  3. ↑ "Samad Behrangi" (ing. ). enacademic.com. 15 fevral 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2019.
  4. ↑ "The best known Iranian writer of children's stories" (ing. ). iranchamber.com. 15 noyabr 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2019.
  5. ↑ "Azərbaycanın parlaq ulduzu: Səməd Behrəngi". 2021-04-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-01.
  6. ↑ "Güney Azərbaycandakı çağdaş ədəbiyyata bir baxış". 525.az. 7 may 2013. 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2019.
  7. ↑ 1 2 3 "Səməd Behrənginin Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri". 2019-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-25.
  8. ↑ Aytac Qədirova. "Səməd Behrəngi". axar.az. 24 iyun 2017. 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2019.
  9. ↑ "Səməd Behrəngi". kayzen.az. 1 iyul 2018. 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2019.
  10. ↑ Vaqif Sultanlı, İrəc İsmayıl. Güney Azərbaycan nəsri: Başlanğıcdan bu günə qədər (PDF). Bakı: “Nurlar” Nəşriyyat-Poliqrafi ya Mərkəzi. 2017. səh. 10. ISBN 978-9952-507-16-4.
  11. ↑ Michael Hillmann. "Behrangī Ṣamad" (ing. ). iranicaonline.org. 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2019.
  12. ↑ Elmin Nuri. ""Səməd Behrəngi" ədəbi mükafatı təsis olunub". avanqard.net. 12 mart 2014. 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2019.
  13. ↑ Elmin Nuri. ""Səməd Behrəngi ədəbi mükafatı" təsis olunub". modern.az. 12 mart 2014. 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2019.
  14. ↑ "Səməd Behrənginin 80 illiyi qeyd edilib". azertag.az. 14 mart 2019. 7 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 noyabr 2019.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Səməd Behrəngi ilə əlaqəli mediafayllar var.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • "Güney Azərbaycan" jurnalı, № 1, (C. Əmir Haşimi), Bakı, 1994
  • "Qurtuluş" dərgisi, Kanada, payız-qış 1997
  • "Səhənd" dərgisi, № 2 (C. Əmir Haşimi), Stockholm, iyul-avqust 1998