Sabit Damolla

Sabit Damolla Əbdulbaqi (uyğ. سابىت داموللا)[1] — Şərqi Türkistan İslam Respublikasının Baş Naziri, məktəb müəllimi, qazı,[2] yazıçı və nəşriyyatçı.[3] O, həmçinin cədidçi idi.[4]

Sabit Damolla
سابىت داموللا
20-30 yaşında Sabit Damolla
20-30 yaşında Sabit Damolla
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Tzin İmperiyası, Atuş
Vəfat tarixi 1941/1943
Vəfat yeri Çin Respublikası, Urumçi
Dini islam
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sabit Damolla Əbdulbaqi 1883-cü ildə Kaşğər vilayətinin Atuş şəhərində anadan olub. O, təhsilini SSRİ-də, Avropada, Türkiyədə, Misirdə, Hindistanda və olduğu başqa ölkələrində alıb.[5] O, Karakaş Yeni İslam məktəbində müəllimlik edirdi və təhsil islahatın tərəfdarı idi.[6]

1931-ci ildə, Sabit Damolla həccə gedib. O, həmçinin Qahirəni ziyarət etmişdi. Eyni vaxtda, Sincanda üsyan qalxmışdı.[7] 1933-cü ildə Sabit Damolla həccdən qayıdıb.[6] Başqa mənbələrə görə, o, 1932-ci ildə Hindistandan qayıdıb, Xotanın varlı Buğra ailəsindən Çin hökumətinə qarşı üsyana kömək etməyə xahiş edib.[8]

1933-cü ilin fevralın 20-də Sabit Damolla Xotan, Qaraqaş rayonudaki üsyan lideri hakim Məhəmmən Nias Alam, oazisində Məhəmməd Əmin Buğra ilə görüşüb. Dolayısıyla, martın 16-da onlar Xotan İslam Əmirliyinin hökumətini formalaşdırıblar.[9] Sonra, üsyan Turfana (harda ki, onun başçısı Maqsudaxun Mühitov idi) və Bargölə yayılıb.[10] Həmin ilin noyabrın 12-də Xotan İslam Əmirliyi Şərqi Türkistan İslam Respublikası ilə birləşib və Sabit Damolla Şərqi Türkistanın baş Naziri, Niyazi Xoca isə Prezidenti olaraq seçilmişdi.[11][9] Həmin gün Qaşqarda Milli Məclisin çağırışı olub, yeni dövlətinin konstitusiyası və rəsmi rəmzləri qəbul olunub.

Şərqi Türkistan Respublikası süquta uğradılanda, 1934-cü ilin fevralın 6-da Sabit Damolla Niyazi Xoca ilə Yəngigisara qaçıb.[10] Həmin il, Sabit Damolla Aksuşəhərində öldürülüb.[9]

Xatirəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

1933-cü ilin avqustun 10-da Qaşqarda Şəqi Türkistan Respublikasının yaradılması bu günə qədər türkçü millətçilikdə vacib olay olaraq sayılır. Onu yaradanların arasında həmçinin "pan-islamist" və "sələfi" sayılan dairələrlə bağlılığı olan şəxslər də var idi. Lakin, cədidçi olaraq, Sabit Damolla əslində İslam modernizmin tərəfdarı idi. Qahirədə olaraq, o, Sintszyanın vəziyyəti haqqında bir neçə məqalə buraxmışdı. Həmin məqalələr Sintszyanın müharibə arası dövrü və, o cümlədən Şərqi Türkistan Respublikası yaradıldığı şəraiti haqqında tarixçiliyi üçün vacib mənbələrdir.[7]

Əl-Qaidənin ideoloqu Mustafa Setməryam Nasar Sabit Damollanı Şərqi Türkistan Respublikasının banisi olaraq tərifləyib.[12]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Ondřej Klimeš. Struggle by the Pen: The Uyghur Discourse of Nation and National Interest, c.1900-1949. BRILL. 8 January 2015. 122–. ISBN 978-90-04-28809-6. 14 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 June 2020.
  2. ↑ "Камол Абдуллаев. История в лицах. Ма Джунин-«Большой конь» и белые армии в восставшем Синьцзяне. Часть II". 2022-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-02.
  3. ↑ James A. Millward. Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, p. 198
  4. ↑ Tursun, Nabijan. "The influence of intellectuals of the first half of the 20th century on Uyghur politics". Uyghur Initiative Papers. Central Asia Program (11). December 2014: 2. 2016-10-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  5. ↑ "Nabijan Tursun. Uyghur Reader" (PDF). 2022-03-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-06-02.
  6. ↑ 1 2 NABIJAN TURSUN. The influence of intellectuals of the first half of the 20th century on Uyghur politics
  7. ↑ 1 2 "China Studies Centre. FROM KASHGAR TO CAIRO: THE EAST TURKISTAN REPUBLIC IN THE ISLAMIC WORLD". 2020-06-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-08.
  8. ↑ "The Voice of East Turkistan, vol. 1, issue 1, p. 15" (PDF). 2021-05-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-06-09.
  9. ↑ 1 2 3 "Тынчтыкбек Чоротегин. 1931-38: Шинжаңдагы боштондук кыймылын Сталин муунткан". 2022-06-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-04.
  10. ↑ 1 2 "Синьцзянское восстание. История". 2020-06-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-12.
  11. ↑ JOY R. LEE. THE ISLAMIC REPUBLIC OF EASTERN TURKESTAN AND THE FORMATION OF MODERN UYGHUR IDENTITY IN XINJIANG
  12. ↑ Mustafa Setmariam Nasar (aliases Abu Musab al-Suri and Umar Abd al-Hakim). "Muslims in Central Asia and The Coming Battle of Islam". 1999.