Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu

Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu^[5][6][7] və ya Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu^[8][9] (çin. sadə. 新疆维吾尔自治区, pinyin: Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqūuyğ. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى, qısa olaraq: çin. sadə. 新疆, pinyin: Xīnjiāng → Şincyanq^ⓘ) — Çin Xalq Respublikasında inzibati-ərazi vahidi. 1 oktyabr 1955-ci ildə yaradılıb. Ərazisi 1.66 milyon km²-dən çoxdur və bu göstərici ilə ÇXR-da əyalət səviyyəsində ən iri inzibati-ərazi vahidləri arasında ilk yeri tutur.

Sincan (Şərqi Türkistan)
çin. 新疆维吾尔自治区 uyğ. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى
Gerb
Paytaxt	Urumçi
Sahəsi	Dünyada 1-ci
• Ümumi	1664897.17[1][2] km²
Əhalisi
• Əhali	22 327 800[1] nəfər (25-ci)
• Siyahıyaalma (2010)	21 815 815[3] nəf.
• Sıxlıq	13.10 nəf./km² (29-cu)
• Ümumi	1.379.760.000.000 ¥[4]
Demonim	Uyğur
Saat qurşaqları	UTC+08:00
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sitazyan Çin dilində sonradan gəlmiş mənasını verir.

Uyğurlar Böyük Hun İmperiyasının varlığında dəyərli bir rol oynayıblar. Bu tarix bizim eradan əvvəl 220-ci ildən başlayaraq bizim eranın 386-cı ilinə kimi davam edib.

Uzun bir tarix boyunca Şərqi Türkistan Mərkəzi Asiyada qurulmuş olan türk dövlətlərinin və xanlıqlarının mərkəzi olmuşdur. E.ə. VIII–III əsrlərdə İskit, e.ə. 300 – eramızın 93-cü illərdə hunlara, 522–744 dövründə Göytürk İmperatorluğuna, 744–840-cı illər ərzində Uyğur dövlətinə, 751–870-ci illər Qarluq və Qaraxanlılar İmperatorluğuna və Səudiyyə Xanlığına mərkəz olan (1509–1679) bu Türk yurdu tarixdə daim əhəmiyyət kəsb etmişdir. 1397-ci idə Qaraxoca və Qaraxanilər dövlətləri birləşdilər. Bu dövlət 1759-cu ilə qədər müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildi. Bu dövrdə isə ölkəyə hər tərəfdən mancur hücumları başladı. 1397-ci idə Qaraxoca və Qaraxanilər dövlətləri birləşdilər. Bu dövlət 1759-cu ilə qədər müstəqilliyini qoruyub, saxlaya bildi. Bu dövrdə isə ölkəyə hər tərəfdən mancur hücumları başladı. Mancurlar bölgəni 1862-ci ilə kimi əldə saxladılar, idarə etdilər. 1759-cu ildən 1862-ci ilə kimi uyğurlar üst-üstə 42 dəfə ölüm-dirim mübarizəsinə qalxdılar, üsyan qaldırdılar. Ümumiyyətlə bu ərazidə orta əsrlər dövrünün sonunda, yeni dövrün əvvəllərində üç müstəqil və yarımasılı dövlətlər mövcud olmuşdur. Bunlar Yarkənd xanlığı, Kumul xanlığı, Dunqan xanlığı və sonuncusu olan Yettişar (Yeddişəhər) xanlığı idilər. VIII və XVIII əsrlər arasındakı min illik dövr Çin İmperiyası ilə əhəmiyyətli dərəcədə mədəni və siyasi əməkdaşlığın həyata keçirildiyi bir sülh dövrü olmuşdur. Ancaq bu sülh dövrü Şərqi Türkistanın 1759-cu ildə Çin Mançu İmperiyasının işğalı ilə sona çatmışdır. 1759-cu ildən bu yana Şərqi Türkistanda 200-dən çox silahlı qiyam olmuş və Şərqi Türkistan xalqı 3 dəfə azadlığın dadını dadma fürsəti bulmuştur. 1863-cü ildə müstəqilliyinə qovuşan Şərqi Türkistanda Yaqub Xanın sədrliyi ilə "Şərqi Türkistan İslam Dövləti" qurulmuş və bu dövlət Qacar İmperiyası, Osmanlılar, İngiltərə və Rusiya tərəfindən rəsmi olaraq tanınmışdır. Bu dövrdə ingilislər uyğurların Rusiya ilə qonşu olduğunu nəzərə alaraq düşündülər ki, uyğurlar Rusiyanın təsiri altına düşəcəklər. Bu səbəbdən də ingilislər mancurları silahlandırdılar, həm də böyük maliyyə dəstəyi göstərdilər, onları yenidən Şərqi Türkistana geri qayıtmağa sövq etdilər. Ancaq bu müstəqil Türk dövlətinin ömrü qısa sürmüş və 1876-cı ildə Çin-Mançu dövləti tərəfindən yenidən işğal edilmiş və 1884-cü ildə Sincan "Yeni Torpaq" adı ilə Çin imperiyasına birləşdirilmişdir. Çində "Şincan" – "yeni ərazi, sərhəd" anlamındadır". O dövrdə işğal edilən Uyğur dövlətinin ərazisi indiki Qazaxıstandan çox böyük idi.

Əsas məqalə: Şərqi Türkistan İslam Respublikası

XX əsrin əvvəllərində Mərkəzi Asiyada böyüyən millətçilik axını nəticəsində 1933-cü ildə Kaşgarda Şərqi Türkistan İslam Respublikası qurulmuşdur. Bu Respublikanın ömrü 1937-ci ildə başa çatmışdır.

Əsas məqalə: İkinci Şərqi Türkistan Respublikası

1944-cü ildə Gulca şəhəri çinlilərdən təmizlənmiş, "Üç Vilayət İnqilabı" olaraq tanınan bu qiyamlar nəticəsində Şərqi Türkistan Türkləri Əli xanın başçılığı ilə İkinci Şərqi Türkistan Respublikasını qurmuşlar. Bütün Çinə hakim olan Kommunist Çin Qüvvələri 1949-cu ildə Stalinin də xeyir-duası ilə Şərq Türkistana girərək, bu tarixi Türk ölkəsini rəsmi olaraq işğal etmişdir.

Çin ötən yüzilin 50-ci illərindən Şərqi Türkistana çinliləri göndərdi ki, milli azlıqların sayını azaltsın. Çağdaş Şərqi Türkistan Qazaxıstanla, Qırğızıstanla, Monqolustanla, Tibet, Hindistan, Pakistanla sərhəddir. 1949-cu ildən bu yana Çin Xalq Respublikasının idarəçiliyi altında olan Şərqi Türkistan 1,828 milyon kvadrat kilometrlik bir ərazidir. Dünyanın hər hansı yerində işğal altında qalan ikinci belə böyük bölgə yoxdur. Çin ötən yüzilin 50-ci illərindən başlayaraq iç bölgələrindən Şərqi Türkistana çinliləri göndərməyə başladı ki, oralarda milli azlıqların sayını azaltsınlar. Çində uyğurlara münasibətdə keçmiş sovet ənənələrindən bəhrələnməyə indi də davam edir. Şərqi Türkistan bölgədə torpağının varına görə ən üstün bir yerdir. Bura təbii ehtiyatlarıyla, xammalıyla (kömür, neft ehtiyatları, qaz, qızıl, xrom, qalay, nikel, çox nadir metallar, kimyəvi duzlar və s.) çox zəngindir.

Sincan–Uyğur Muxtar Rayonu 1664897.17^[1] km² ərazini əhatə edir. Muxtar rayonun ərazisinin çox hissəsini Cunqariya və Qaşqariya düzənlikləri tutur. Düzənliklər Şərqi Tyanşan silsilələri (hündürlüyü 7.000 m-dən çox) ilə bölünmüşdür.

Türk dünyasının ən hündür nöqtəsi olan Çoqari(8611m) burada yerləşir.O, Qaraqorum dağlarının zirvəsidir.

Çin respublikasının iqtisadiyyatından asılıdır. Maldarlıq inkişaf etmişdir. 2011-ci ilə olan məlumata əsasən adambaşına düşən ÜDM-un həcmi 4.663 ABŞ dollarıdır.^[10]

Əsas məqalə: Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunun inzibati-ərazi bölgüsü

Əsas məqalə: Sincan-Uyğur Muxtar Rayonu əhalisi

1 noyabr, 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən cəmi əhalinin etnik tərkibi[3] Etnik qrup Nisbəti Uyğurlar    45.84% Xanlar    40.48% Qazaxlar    6.50% Xueylər    4.51% Qırğızlar    0.83% Xalxalar    0.72% Digər    1.12%

1 noyabr, 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən şəhər əhalisinin etnik tərkibi Etnik qrup Nisbəti Uyğurlar    23.54% Xanlar    66.48% Qazaxlar    3.35% Xueylər    4.51% Qırğızlar    0.34% Xalxalar    0.71% Digər    1.07%

1 noyabr, 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən kənd əhalisinin etnik tərkibi Etnik qrup Nisbəti Uyğurlar    62.53% Xanlar    21.02% Qazaxlar    8.86% Xueylər    4.50% Qırğızlar    1.19% Xalxalar    0.72% Digər    1.18%

ÇXR-sı qurulandan sonra Sincanda gerçəkləşmiş ilk rəsmi siyahıyaalınma zamanı burada 4.873.608 nəfər əhali qeydə alınmışdı, bütün Çində qeydə alınmış etnik uyğurların, yəni 3.640.125 nəfərin hamısı isə bu bu inzibati-ərazi vahidində məskunlaşmışdı. Uyğurlar Sincan əhalisinin 74,69%-ni təşkil edirdi, etnik xanların sayı isə 299 min nəfər olmaqla bölgə əhalisinin təxminən 6,10%-nə bərabər idi.

1 noyabr 2010-cu il siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən Sincan əhalisi 21.815.815 nəfər (11270147 nəfəri kişilər, 10545668 nəfəri qadınlar) idi.^[11] Onlardan 9.335.752 nəfəri (4786291 nəfəri kişilər, 4549461 nəfəri qadınlar) və ya ümumi əhalinin 42,79%-i şəhərlərdə, 12.480.063 nəfəri (6483856 nəfəri kişilər, 5996207 nəfəri qadınlar) və ya ümumi əhalinin 57,21%-i isə kəndlərdə yaşayırdı.

2012-ci ilin sonuna olan rəsmi məlumata əsasən muxtar rayonda 22.327.800^[1] nəfər əhali yaşayır. Onlardan 9.819.766 nəfəri və ya ümumi əhalinin 43,98%-i şəhər əhalisidir, qalan 12.508.034 nəfər və ya ümumi əhalinin 56,02%-i isə kəndlərdə məskunlaşmışdır.^[12][13]

No	Şəhər	Rəsmi adı	İnzibati-ərazi vahidi	Əsası qoyulub	Əhalisi 2010 sa.[14]	Şəkil
1	Urumçi	乌鲁木齐			3 029 372
2	Korla	库尔勒			549 324
3	Aksu	阿克苏			535 657
4	Külcə	伊宁			515 082
5	Qaşqar	喀什			506 640
6	Qumul	哈密			472 175
7	Sanci				426 253
8	Qaramay	克拉玛依			391 008
9	Şihənzə	石河子			380 130
10	Xotan	和田			322 300
11	Usu	乌苏			298 907
12	Turfan	吐鲁番			273 385
13	Artuç	阿图什			240 368

Əsas məqalə: Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunda təhsil sistemi

Çində təhsillə bağlı belə bir qərar qəbul olunub: "İkili təhsil" o deməkdir ki, bir insan öz doğma dilindən əlavə həm də Çin dilində oxumalıdır. Hər halda uyğurların ana dillərində məktəbləri var. Uyğurların öz dillərində qəzet-jurnalları çıxır. Əlifba məsələsində əvvəlcə ərəb əlifbasında yazırdılar, sonra kiril əlifbasını qəbul etdilər, sonra latına keçdilər, indi təzədən ərəb əlifbasının hərfləri əsasında uyğur dil intonasiyasına uyğun olaraq əlifba yaratdılar. Bu gün sözügedən əlifbada yazırlar. Həmçinin məktəbləri, universitetləri var. Uyğurların xüsusən dəqiq elmlər, informasiya texnologiyaları, təbabət, ədəbiyyat, tarix sahəsində ciddi imzalı alimləri var. Qazaxıstanın və Orta Asiya respublikalarının Çinlə bağladığı bir müqavilə var: immiqrasiya edərək Orta Asiya ölkələrinə gəlib oxuyan, evlənən uyğur gəncləri hər hansı iş qurmaq istəyəndə dərhal Çinə göndərilir, orda da "pantürkist", "bölücü" kimi mühakimə edilir, həbsxanalara atılırlar. Ancaq uyğurların Avropa ölkələrində hərəkatları, Orta Asiya ölkələrində təşkilatları, Uyğur teatrı, mədəniyyət evləri, dərnəkləri var. Qazaxıstanda Sadvakasov adına Şərqşünaslıq İnstitutu var, əvvəllər bura Uyğurşünaslıq İnstitutu adlanırdı. Hazırda orda "Uyğurşünaslıq" bölümü, Yazıçılar İttifaqının nəzdində Uyğur bölməsi var. Bu gün uyğur gəncləri elmlə geniş məşğul olmaq üçün Yaponiyaya üz tuturlar.

Əsas məqalə: Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunda insan haqları

• Tyanşannet – Sincan İnternet İnformasiya Mərkəzi Arxivləşdirilib 2020-12-03 at the Wayback Machine  (çin.) (rus.) (türk.)  (ing.)
• Инесса Плескачевская. Китайский Туркестан – Журнал "Вокруг света" Рубрика "Большое путешествие" Arxivləşdirilib 2014-12-29 at the Wayback Machine № 8 (2791) | Август 2006. (rus.)
• Hür Gökbayrak – Doğu Türküstanın Sesi : Ürümçi Arxivləşdirilib 2009-07-10 at the Wayback Machine
• ANSpress.com : Çinin Uyğurustan vilayətindəki qarşıdurmalarda 156 nəfər ölüb , 800 – dən artıq yaralı var
• Official web site of The World Uyghur Congress Arxivləşdirilib 2009-07-09 at the Wayback Machine
• Hür Gökbayrak – Doğu Türküstanın Sesi Arxivləşdirilib 2009-07-24 at the Wayback Machine
•  (ing.)  (çin.) Sincan Baş Atlas
• Doğu Türkistan Kültür ve Dayanışma Derneği

• Uyğurlar
• Şərqi Türkistan