Sokratik ironiya

Sokratik ironiya — dialoq aparma metodu. Söhbətin əvvəlində həmsöhbətin xəyali cəhaləti və razılığı qəbul edilir. Sonrakı dəqiqləşdirici suallar əqidələrin saxtalığını və rəqibin nadanlığını göstərir^[1]. Əvvəlcə Qədim Yunanıstanda "εἰρωνεία" termini "özünü aşağılama" mənasını verirdi. Sokratın bu dialoq üsulundan istifadə etməsi dövrün özəllikləri ilə bağlı idi. İroniyadan istifadə filosofa nəinki sofistlərə qarşı durmağa, həm də onların arqumentlərini təkzib etməyə imkan verirdi. Sørn Kyerkeqora görə, "ironiya dünyada Sokratla birlikdə meydana gəlmişdir". Sokratik istehza fəlsəfi diskussiya üsulu kimi son antik dövrdə öz əhəmiyyətini itirmişdir.

  Əvvəlcə Qədim Yunanıstanda "εἰρωνεία" sözü "özünü aşağılama", "özünü alçaltma", "iddia" mənasını verirdi. Termin öyünmənin antonimi idi. “İroniklər” vergilərin miqdarını azaltmaq üçün öz sərvətlərinin ölçüsünü azaltmağa çalışan vətəndaşlar idi ^{[2] [3] [4]} .

Sokrat üçün “ironiya” ilkin olaraq söhbətin iştirakçılarından biri ilə razılaşdığı, sonra isə bir sıra dialektik üsullarla rəqibinin fikrinin yanlışlığını göstərdiyi dialoq texnikası idi. Nəticədə o, özünü komik və bir qədər də alçaldılmış vəziyyətdə tapdı^[5]. İroniya mayevtika və induksiya ilə birlikdə dialektik Sokrat metodunun üç ayrılmaz komponentindən birinə çevrildi. Sokratın ironiyası təkcə diskussiya aparmaq üsulu deyil, həm də həmsöhbəti qıcıqlandıra bilən rəqibin özünəinamını ələ salmaq idi. Sokratik istehzanın fəlsəfi mənası doqmaların istisna edilməsindən, Sokrat hikmətinin əsas tezisinin dərk edilməsindən ibarət idi: Mən onu bilirəm ki, heç nə bilmirəm”. Bu ironiya insanı özünü tanımağa sövq edir və onun özünü təkmilləşdirməsinə töhfə verir^[6]. Bu, Sokrat fəlsəfəsinin inkişafı üçün əsas olan təkəbbürü aradan qaldırmaq üçün bir yol kimi ironiya idi. O, ilkin mülahizələrin aradan qaldırılmasına və şübhələrin yaranmasına, bununla da həqiqətin fəlsəfi axtarışına və sonrakı maariflənməyə zəmin yaratdı^[7].

Sokratik ironiyanın yaranması dövrün tələbləri ilə bağlı idi. Sokrat gənc müasirləri Platon və Ksenofontun əsərlərinə görə, sofizmə yaxşı bələd olan insanlar arasında filosofluq edirdi. Onlar üçün əsas məsələ həqiqəti bilmək yox, konkret mübahisədə qələbə idi. Belə həmsöhbətlərlə mübahisə etmək çox çətin idi. Onun fikrinin yanlış olduğunu birbaşa qeyd etmək olmaz, çünki o, sofistlərin təsvir etdiyi çoxsaylı taktikalardan birini istifadə etməkdən yayınacaq. Sokratın ironiyası sofistlərə qarşı təsirli bir üsul idi^[5]. Eyni zamanda, sofizm paradoksal olmasına baxmayaraq, yumordan məhrum idi. İnanılmazlığın sübutu tam ciddiliklə təqdim edildi. Sokratın ironiyasında gizlənən yumor bu fəlsəfi cərəyanla kəskin ziddiyyət təşkil edirdi^[3].

Ksenofont “Xatirələr”ində Sokratın həmsöhbəti, filosof Hippinin qəzəbinə istinad edir ki, bu da Sokratik ironiya metodunun effektivliyini göstərir. Sokrat Hippidən soruşdu: “Sizin kəşfiniz insanlar üçün böyük xoşbəxtlikdir: ...Mən əlbəttə, belə böyük xoşbəxtliyin kəşfi haqqında hekayənizi eşidənə qədər səndən ayrılmayacağam”. Cavab olaraq, Hippi komik mövqeyə düşməmək üçün cavab verməkdən yayınır: “Bunu eşitməyəcəksiniz, ...başqalarını ələ salmağınız kifayətdir - hamıya suallar verirsiniz və onları təkzib edirsiniz, ancaq özünüz 'heç kimə hesab vermək istəmirsən və heç bir şey haqqında öz fikrini bildirmək istəmirsən»^[8][9] .

Sokratik istehza həmsöhbəti incitsə də, ona verilən suallara cavab tapmaq üçün birgə axtarışı davam etdirmək imkanı yaradır^[10] .

Siseron Sokratik ironiyanı belə səciyyələndirmişdir: “Sizin düşündüyünüzdən fərqli bir şey deyildikdə xüsusi incə bəhanə də var; ... tam ciddiyyətlə bütün nitqinizlə axmaqlıq edəndə, bir şeyi düşünüb başqa bir şey söyləyirsiniz. ... bu istehza və ya iddiada ən incə və ən zərif Sokrat idi” ^[11] .

Kiniklər arasında sokratik istehza qalmaqal və şok effektinə çevrildi. Onların təliminin bir xüsusiyyəti davranış normalarının rədd edilməsi idi. Əgər Sokrat yalançı və hərtərəfli mehribanlıqla məsxərəyə qoyulursa, onun kinli ardıcılları kobud davranır, şoka düşür və təhqir edirdilər. Kütlənin görünüşünə və rəyinə məhəl qoymamaq kinik məktəbinin nümayəndələrinin "vizit kartı" oldu. Cəmiyyətə etinasızlığın klassik nümunəsi Diogenin gündüz fənərlə küçələrdə gəzməsi idi. “Nə edir?” sualına filosof “Mən adam axtarıram"^[6][12] deyə cavab verir.

• Ксенофонт. Сократические сочинения. Киропедия / Переводы и статьи С. И. Соболевского, В. Г. Боруховича, Э. Д. Фролова. — М.: Ладомир, 2003. — 5100 экз. — ISBN 5-86218-197-0.
• Марк Туллий Цицерон. Об ораторе. Книга II // Три трактата об ораторском искусстве / Под редакцией М. Л. Гаспарова. — М.: Наука, 1972.
• Безгодов Д. Н. Ирония в сократическом методе: механизм и относительная ценность // Общество: философия, история, культура. — 2015. — № 6. — С. 57—61. — ISSN 2223-6449.
• Гаджикурбанова П. А. От Киносарга к Портику // Этическая мысль / Институт философии РАН. — 2006. — Вып. 7. — С. 110—126.
• Кессиди Ф. Х. Сократ. — второе. — М.: Мысль, 1988. — ISBN 5-244-00026-8.
• Королёва Л. Д. Диалектический метод Сократа // Юбилейн. сб. тр. учен. РГАФК, посвящ. 80-летию акад.. — М., 1998. — Т. 5. — С. 74—77.
• Нерсесянц, В. С. Сократ. — М.: Наука, 1977. — 152 с. — (Научные биографии и мемуары учёных).
• Несмеянов Е. Е. Возможные смыслы сократической иронии в трактовке А. Ф. Лосева // Гуманитарные и социальные науки. — 2012. — № 4. — С. 105—109.
• Суриков, И. Е. Сократ. — М.: Молодая гвардия, 2011. — 384 с. — (Жизнь замечательных людей). — 5000 экз. — ISBN 978-5-235-03455-6.
• Vlastos G. Socratic irony (англ.) // The Classical Quarterly. — Cambridge University Press, 1987. — Vol. 37, no. 1. — P. 79—96.
• Wolfsdorf David. The Irony of Socrates (англ.) // The Journal of Aesthetics and Art Criticism. — Wiley, 2007. — Vol. 65, no. 2. — P. 175—187.