Sokratik ironiya

Lisipp tərəfindən hazırlanmış Sokratın büstünün Roma surəti. Luvr.

Sokratik ironiya — dialoq aparmaq üsulu. Dialoqun əvvəlində həmsöhbətlə xəyali cəhalət və razılıq qəbul edilir. Sonrakı aydınlaşdırıcı suallar opponentin əqidəsinin yalan olduğunu və cəhalətini göstərir.[1][2] Əvvəlcə qədim Yunanıstanda "εἰρωνεία" termini "özünüalçaltma" və "hiylə" mənasını verirdi. Sokratın bu dialoq üsulundan istifadə etməsi dövrün xüsusiyyətləri ilə bağlı idi. İroniyadan istifadə etmək filosofa nəinki sofistlərə qarşı durmağa, həm də onların arqumentlərini təkzib etməyə imkan yaradırdı. Sorn Kyerkeqora görə, "ironiya dünyaya Sokratla birlikdə daxil olmuşdur". Sokratik ironiya fəlsəfi müzakirə üsulu kimi son antik dövrdə öz əhəmiyyətini itirmişdir.

İroniyanın rolu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əvvəlcə qədim Yunanıstanda "εἰρωνεία" termini "özünüalçaltma", "özünükiçiltmə" və "hiylə" mənasını verirdi. Termin lovğalığın antonimi idi. "İronistlər" vergilərin miqdarını azaltmaq üçün öz sərvətlərinin ölçüsünü azaltmağa çalışan vətəndaşlar idi.[4][5][6]

Sokrat üçün "ironiya" dialoqun iştirakçılarından biri ilə razılaşdığı, sonra isə bir sıra dialektik üsullarla rəqibinin fikrinin yanlışlığını göstərdiyi dialoq texnikası idi. Nəticədə o, özünü komik və bir qədər də alçaldılmış vəziyyətdə tapmışdır.[7] İroniya mayevtika və induksiya ilə yanaşı, Sokratın dialektik metodunun üç ayrılmaz komponentindən birinə çevrilmişdir. Sokratın ironiyası təkcə diskussiya aparmaq üsulu yox, həm də həmsöhbəti qıcıqlandıraraq rəqibin özünəinamını ələ salmaq cəhdi idi. Sokratik ironiyanın fəlsəfi mənası doqmaların istisna edilməsindən, Sokrat hikmətinin əsas tezisinin dərk edilməsindən ibarət idi: "Mən bilirəm ki, mən heç nə bilmirəm". Bu ironiya insanı özünü tanımağa sövq edir və onun özünü təkmilləşdirməsinə töhfə verir.[8] Sokrat fəlsəfəsinin inkişafı üçün əsas olan təkəbbürü aradan qaldırmaq üçün bir yol kimi ironiya idi. O, ilkin mülahizələrin aradan qaldırılmasına və şübhələrin yaranmasına, bununla da həqiqətin fəlsəfi axtarışına və növbəti mərhələlərdə maariflənməyə zəmin açmışdır.[9]

Sokratik ironiyanın yaranması dövrün tələbləri ilə bağlı idi. Sokrat gənc müasirləri Platon və Ksenofonun əsərlərinə görə, sofizmə yaxşı bələd olan insanlar arasında filosofluq etmişdir. Onlar üçün əsas həqiqəti bilmək deyil, konkret mübahisədə qələbə əldə etmək idi. Belə həmsöhbətlərlə mübahisə etmək çətin idi. Onun fikrinin düzgün olmadığını birbaşa qeyd etmək olmaz, çünki o, sofistlərin təsvir etdiyi çoxsaylı taktikalardan birini istifadə etməkdən yayınır. Sokratın ironiyası sofistlərə qarşı təsirli bir üsul idi.[10] Eyni zamanda, sofizm paradoksal olmasına baxmayaraq, yumordan məhrum idi. İnanılmazın sübutu tam ciddiliklə təqdim edilmişdi. Sokratın ironiyasında gizlənən yumor bu fəlsəfi cərəyanla kəskin ziddiyyət təşkil edirdi.[11]

Ksenofon "Xatirələr" əsərində Sokratın həmsöhbəti, filosof Hippinin qəzəbindən bəhs edir. Bu, Sokratik ironiya metodunun effektivliyini göstərir. Sokrat Hippidən soruşmuşdu: "Sizin kəşfiniz insanlar üçün böyük xoşbəxtlikdir: ... Mən, əlbəttə, belə böyük xoşbəxtliyin kəşfi haqqında hekayənizi eşidənə qədər sizdən ayrılmayacağam". Cavab olaraq, Hippi komik mövqeyə düşməmək üçün cavab verməkdən yayınır: "Bunu eşitməyəcəksiniz, ... başqalarını ələ salmağınız kifayətdir – hamıya sual verirsiniz və onları təkzib edirsiniz, ancaq özünüz heç kimə hesab vermək istərmisiniz və heç bir şey haqqında öz fikrinizi bildirmək istəmirsiniz".[12][13]

Sokratik ironiyanın həmsöhbəti qəzəbləndirməyinə baxmayaraq, ona verilən suallara birgə cavab axtarışını davam etdirmək imkanı yaradır.[14]

Təsiri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Siseron Sokratik ironiyanı belə səciyyələndirmişdir: "Sizin düşündüyünüzdən fərqli bir şey deyildikdə xüsusi incə bəhanə də var; ... tam ciddiyyətlə bütün nitqinizdə axmaqlıq edənd zaman bir şeyi düşünüb başqa bir şey söyləyirsiniz. ... bu ironiya və ya iddiada ən incə və ən zərif Sokrat idi".[15]

Kiniklər arasında Sokratik ironiya qalmaqal və rüsvayçılığa çevrilmişdir. Onların tədrisinin bir xüsusiyyəti davranış normalarının rədd edilməsi idi. Əgər Sokrat yalançı və hərtərəfli mehribanlıqla məsxərəyə qoyulmuşdusa, onun kinik davamçıları kobud davranış sərgiləmiş, təəccüblü vəziyyət yaratmış və təhqirə meylli olmuşdular. Kütlənin görünüşünə və rəyinə məhəl qoymamaq kinik məktəbinin nümayəndələrinin "vizit kartı" olmuşdur. Cəmiyyətə etinasızlığın klassik nümunəsi Diogenin gündüz fənərlə küçələrdə gəzməsi idi. O, "Nə edirsiniz?" sualına "Mən adam axtarıram" – deyə cavab vermişdi.[16][17]

1841-ci ildə Sorn Kyerkeqor yazmışdır ki, "ironiya dünyaya Sokratla birlikdə daxil olmuşdur",[6] lakin fəlsəfi müzakirə üsulu kimi Sokratik ironiya son antik dövrdə öz əhəmiyyətini itirmişdir. Xristian fəlsəfəsi belə güman edirdi ki, hiylə və fırıldaqçılıq ilk növbədə onları ifadə edənə zərər verir. Elmi diskursda ironiya öz mənasını itirmişdir, çünki bu, həqiqəti bilməkdə maraqlı olan, elmdə qəbul edilmiş üsullardan istifadə edən insanlar arasında dialoqu nəzərdə tuturdu. Sokratik ironiya "fəlsəfi mövsümdənkənar" dövrlərdə – İntibah və romantizm dövründə "canlanmışdır".[18]

Antik dövrlərin tədqiqatçısı Aleksey Losyev Sokratik ironiyanı yalan və ikiüzlülük formalarından biri kimi görürdü. Onun fikrinə görə, yalandan öyrənmə metodu kimi, hətta yaxşı məqsədə çatmaq üçün qəsdən istifadə edilməsi yolverilməzdir. Losyevin fikrincə, Sokrat öz ironiyasında yalanı təkmilləşdirmiş və ona əsaslı şəkildə yeni leksik forma vermişdir.[19]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Irony, Socratic // The Nuttall Encyclopædia. edited by the Rev. James Wood. 1907.
  2. ↑ "Socratic irony". collinsdictionary.com (ingilis). Collins English Dictionary. 2019-05-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-19.
  3. ↑ Платон. Гиппий больший (перевод А. В. Болдырева) // Собрание сочинений в четырёх томах. Философское наследие. 1. М.: Мысль. Общая редакция А. Ф. Лосева, В. Ф. Асмуса, Л. Л. Τахо-Годи. Автор вступительной статьи и статей в примечаниях А. Ф. Лосев. 1990. 388. ISBN 5-244-00451-4.
  4. ↑ Wolfsdorf, 2007. səh. 276
  5. ↑ Суриков, 2011. səh. 170–172
  6. ↑ 1 2 Несмеянов, 2012. səh. 106
  7. ↑ Безгодов, 2015. səh. 59
  8. ↑ Кессиди, 1988. səh. 93–96
  9. ↑ Королёва, 1998
  10. ↑ Безгодов, 2015. səh. 59–60
  11. ↑ Суриков, 2011. səh. 173–175
  12. ↑ Ксенофонт, 2003, Воспоминания о Сократе IV. 4. 8–9
  13. ↑ Vlastos, 1987. səh. 87
  14. ↑ Нерсесянц, 1977. səh. 68–69
  15. ↑ Цицерон, 1972, Об ораторском искусстве. II. LXVII. 269–270
  16. ↑ Кессиди, 1988. səh. 98
  17. ↑ Гаджикурбанова, 2006. səh. 113–115
  18. ↑ Безгодов, 2015. səh. 60
  19. ↑ Несмеянов, 2012. səh. 107–108

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]