Sonsuzluq (biologiya)

Biologiyada sonsuzluq — bitki və heyvanların cinsi yolla çoxalma qabiliyyətinin itirilməsi.

Sonsuzluq
XBT-10 N46, N97.0
XBT-9 606, 628
DiseasesDB 21627
MedlinePlus 001191
MeSH D007246
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tibbdə sonsuzluq və ya qısırlıq (infertillik) (lat. Sterilitas) — reproduktiv yaşda olan cütlüyün müntəzəm cinsi fəaliyyətlə uşaq dünyaya gətirə bilməməsi[1].

Əgər qadın kontraseptivlərdən və üsullardan istifadə etmədən müntəzəm cinsi əlaqədə olduqda (həftədə ən azı 2 dəfə cinsi əlaqə) bir il ərzində hamilə qalmazsa, ər-arvad sonsuz hesab olunur[1]. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, "…evli cütlüklərin təxminən 8%-i həyatın reproduktiv dövründə sonsuzluq problemi ilə üzləşir"[1].

Qadın sonsuzluğu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qadın sonsuzluğunun səbəbləri aşağıdakılar ola bilər:

1) Yumurtanın ovulyasiyadan sonra daxil olduğu və sperma ilə görüşdüyü fallopiya və ya uşaqlıq borularının tıxanması və ya ümumiyyətlə onların mövcud olmaması. Fallopiya borularının distal hissələrində sperma yumurta ilə görüşür və birləşir, yəni mayalanma baş verir və nəticədə bir embrion meydana gəlir. Embrion, borunun əzələ divarının (peristaltika) və embrionu uterusa "aparan" kirpiklərin (borunu içəridən örtən epitel) daralması səbəbindən boru vasitəsilə uşaqlıq boşluğuna hərəkət edir. Fallopiya borularının tıxanması, bir qayda olaraq, boruların iltihabına səbəb olan yapışma prosesinin nəticəsidir (salpinqit). Bəzən bu, qadının sterilizasiyasının nəticəsidir (borunun bağlanması və ya bölünməsi).

2) Çanaqda yapışma prosesi (sonsuzluğun peritoneal faktoru) əməliyyatların, iltihabın, endometriozun nəticəsidir. Yapışmalar yumurtalığı əhatə edə bilər və ya boru ilə yumurtalıq arasında yerləşərək yumurtanın boruya daxil olmasına mane olur. Boru və peritoneal amillər birləşdirildikdə, boru-peritoneal sonsuzluqdan bəhs edilir.

3) Endokrin (hormonal) pozğunluqlar — yumurtalıqların (onların tükənməsi, polikistik yumurtalıq sindromu və s.) və digər endokrin (hipotalamus, hipofiz, böyrəküstü vəzilər, qalxanabənzər vəz) və qeyri-endokrin orqanların (qaraciyər, böyrək və d.) patologiyasının nəticəsi ola bilər. Endokrin sonsuzluğun səbəbi metabolik pozğunluqlar, psixi gərginlik və s. ola bilər[2].

4) Uşaqlıq patologiyası və ya onun olmaması — embrionun implantasiyası və dölün gestasiyasının baş verdiyi orqan olan uşaqlığın patologiyası anadangəlmə ola bilər.

5) Endometrioz, uşaqlıq seliyinin (endometrium) onun xaricində böyüməsi ilə ifadə edilir.

6) İmmunoloji sonsuzluq — qadında spermaya qarşı anticisimlərin olması ilə əlaqədardır (antisperm antikorları[3]).

7) Xromosom patologiyası da qadında sonsuzluğa səbəb ola bilər.

8) Psixoloji sonsuzluq — qadının şüurlu və ya şüursuz uşaq sahibi olmaq istəməməsinin nəticəsi hesab olunur. Bəzən hamiləlik və doğuş qorxusu, bəzən verilmiş kişidən uşaq dünyaya gətirmək istəməməsi və s. bu qəbildəndir.

Kişi sonsuzluğu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kişi sonsuzluğu — kişinin qadını mayalandıra bilməməsidir.

Kişi sonsuzluğunun səbəbləri aşağıdakılar ola bilər:

1) Eyakulyasiya pozğunluqları, o cümlədən boşalmanın olmaması, sidik-cinsiyyət orqanlarının innervasiyasının pozulması səbəbindən baş verən retroqrad boşalma və digərləri.

2) Seksual pozğunluqlar (erektil disfunksiya)

3) Kişi cinsiyyət orqanlarının strukturunda anatomik dəyişikliklər (hipospadiya — sidik kanalının xarici açılışı cinsiyyət orqanının başında deyil, xayanın kökündə açıldıqda, nəticədə sperma qadının daxili orqanına (vagina) daxil olmur. Anatomik sonsuzluğun başqa bir variantı vas deferenslərin obstruksiyası və ya anadangəlmə olmamasıdır. Obstruksiya ən çox kişi reproduktiv sistemində iltihablı proses nəticəsində yaranır.

4) Endokrin pozğunluqlar (hiper- və hipoqonadotropik hipoqonadizm, hiperprolaktinemiya və başqaları) spermatogenezin pozulmasına səbəb ola bilər. Sonsuzluğun bu səbəbini təyin etmək üçün aşağıdakı hormonları təyin etmək lazımdır: prolaktin, testosteron, FSH, LH.

5) Spermatogen epitelin zədələnməsi, məsələn, şüalanma, kimyaterapiya, zəhərli maddələrə məruz qalma və ya yüksək temperatur, infeksiya, xaya nahiyəsinin zədələnməsi, hidrosel və s. nəticəsində testislər azalır və ya dayanır. Bu geri dönən və ya geridönməz bir proses ola bilər.

6) Genetik, xromosom pozğunluqları, bunun nəticəsində spermatogenez baş vermir.

7) İltihabi proses, o cümlədən cinsi yolla keçən xəstəliklər.

8) İmmunoloji faktor, spermatozoidlərə qarşı autoimmün anticisimlərin əmələ gəlməsi (antisperm antikorları[4]) müşahidə edildikdə.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 Руководство ВОЗ по стандартизованному обследованию и диагностике бесплодных супружеских пар / пер. с англ. Р. А. Нерсеяна. — 4-е издание. — М.: Изд-во "МедПресс", 1997. С.10. — 91 с.
  2. ↑ Яманова М. В., Салмина А. Б. Эндокринное бесплодие: клеточная и молекулярная патология имплантации. — М., Медика, 2009. — ISBN 978-5-98495-014-5. — 208 c.
  3. ↑ "ТЕМА 10 ЭНДОКРИНОЛОГИЯ И ИММУНОЛОГИЯ РЕПРОДУКЦИИ". vmede.org. 2017-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-23.
  4. ↑ H. Wolff, W. B. Schill. Antisperm antibodies in infertile and homosexual men: relationship to serologic and clinical findings // Fertility and Sterility . 44 (5). November 1985. ISSN 0015-0282. 2020-04-18 tarixində arxivləşdirilib.