Türkiyə–İran sərhədi

Türkiyə-İran sərhədi — İran İslam Respublikası ilə Türk Respublikası arasında müasir dövlət sərhədi. Sərhəd 534 km (332 mil) uzunluqdadır Şimalda Azərbaycanla sərhəd üçbucağından başlayır və cənubda İraqla sərhəd üçbucağına qədər uzanır.

Türkiyə–İran sərhədi
Xüsusiyyətləri
Dövlətlər
Uzunluğu
  • 499 km
Tarixi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Təsvir

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sərhəd şimaldan Araz çayı üzərindəki Azərbaycanın ərazisi olan Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə sərhəddən başlayır. Sərhəd daha sonra Qarasu çayı boyunca şimal-qərbə doğru irəliləyir və bununla Türkiyəyə onu birləşdirən ərazini Azərbaycanla bağlayır. Sərhəd daha əvvəlcə cənub-qərbə, daha sonra cənub istiqamətində bir sıra əyri xətlər ilə İraqla sərhədə qədər irəliləyir. Sərhəd bölgəsi son dərəcə dağlıqdır və əsasən hər iki tərəfdə kürdlər yaşayır.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı dövrü (1500 - 1920)

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı İmperiyası 1532–1555-ci illərdə aparılan Osmanlı-Səfəvi müharibəsi zamanı indiki İraqın böyük bir hissəsini Səfəvilərdən ələ keçirir. Amasya sülh müqaviləsi ilə sona çatmış müharibə, Osmanlının bölgə üzərində hökmranlığı təsdiq edir[1][2]. Mesopotamiya və Şərqi Türkiyədə Osmanlı nəzarəti Qəsri-Şirin sülh müqaviləsi ilə sona çatan Osmanlı-Səfəvi müharibəsindən sonra təsdiqləndi[3][4][5][6]. Qəsri-Şirin sülh müqaviləsi iki imperiya arasındakı sərhədin Zaqros dağları ilə Dəclə çayı arasında olacağını nəzərdə tuturdu. Baxmayaraq ki, o vaxt dəqiq bir xətt çəkilməmişdi.

Səfəvi-Osmanlı müharibəsi dövründə Osmanlılar Həmədan sülh müqaviləsi ilə İranın şimal-qərb hissələrinin böyük hissəsini əldə edərək Rusiya ilə sərhəddi ələ keçirdilər. 1740-cı illərdə İranın qərb vilayətlərini bərpa edən və 1639-cu il Qəsri-Şirin sərhədini yenidən təsdiqləyən, 1746-cı ildə Kürdan sülh müqaviləsi ilə sona çatan başqa bir müharibə baş tutur.

Osmanlı-İran müharibəsi Qəsri-Şirin sərhədini yenidən təsdiqləyən Ərzurum müqaviləsinin imzalanması ilə sona çatır. İran, Osmanlı, Rusiya və İngiltərə rəsmilərinin iştirak etdiyi bir sərhəd komissiyası, sərhədlərin müəyyənləşdirilməsinə kömək edir və nəticədə 1847-ci il İkinci Ərzurum müqaviləsi ilə 1639-cu il sərhədində bəzi kiçik dəyişikliklərlə təsdiqlənir. Sərhəd komissiyası sonrakı illərdə yenidən işinə başlayır. 1869-cu ildə ətraflı bir xəritə hazırlanır. Berlin müqaviləsi nəticəsində Qotur çayı yaxınlığında bəzi kiçik dəyişikliklər edilir.

Komissiyanın işinə baxmayaraq, dəqiq sərhəd düzəlişinə dair mübahisələr davam edir. Osmanlılar və İran, hər ikisi bölgədə müstəmləkəçi istəkləri olan Rusiya və İngiltərənin təkidi ilə 1911-ci ildə daha dəqiq bir sərhəd üzərində işləmək barədə razılığa gəlir. 1913-cü ilin noyabrından 1914-cü ilin oktyabrına qədər bir sərhəd komissiyası İstanbul Protokolunu qurur və bütün sərhədin detallı bir şəkildə ayrılmasını təmin etdi. Dörd dövlətin sərhəd komissiyası daha sonra sərhədləri yerdə araşdırır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 'The Reign of Suleiman the Magnificent, 1520–1566', V.J. Parry, in A History of the Ottoman Empire to 1730, ed. M.A. Cook (Cambridge University Press, 1976), 94.
  2. ↑ Mikaberidze, Alexander Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, Volume 1. Arxivləşdirilib 2017-11-08 at the Wayback Machine ABC-CLIO, 31 jul. 2011 ISBN 1598843362 p 698
  3. ↑ Kia, Mehrdad. The Ottoman Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. 2017. səh. 46. ISBN 978-1610693899.
  4. ↑ Somel, Selçuk Akşin, Historical Dictionary of the Ottoman Empire, (Scarecrow Press Inc., 2003), 306
  5. ↑ Meri, Josef W.; Bacharach, Jere L. Medieval Islamic Civilization: L-Z, index. Taylor & Francis. 2006. səh. 581. ISBN 978-0415966924.
  6. ↑ "The Origin and Development of Imperialist Contention in Iran; 1884–1921". History of Iran. Iran Chamber Society. 2018-09-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-17.