Tzin sülaləsinə qarşı hərəkət

Sun Yatsen , Çin Respublikasının, Asiyada ilk respublikanın qurucusu.

Tzin sülaləsinə qarşı hərəkət (çin. 反清) ― Tzin sülaləsi dövründə (1636–1912) əsasən Çində Mançur hökmranlığına qarşı tutulan bir hərəkət, tez-tez müxaliflər tərəfindən vəhşilik kimi qiymətləndirilir. Çin elmini boğmaqda və Çinin dünyanın əsas gücündən yoxsul, geridə qalan bir millətə çevrilməsinə səbəb olmaqda günahlandırıldı.

Tzin sülaləsinə qarşı hərəkət fəalların toplanma şüarı "Fǎn Qing Fu Ming" idi (Sadələşdirilmiş Çincə:反清复明; ənənəvi Çincə:反清復明; eynən: "Tzinə qarşı və Minin bərpası "), Boxer üsyanın əsas şüarı ilə bağlıdır "Tzini bərpa və xariciləri məhv edin" (" 扶清滅洋 fú Qīng miè yáng ").

Erkən Tzin vaxtları Min sülaləsinin sadiqliyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çin və Tayvanda bir çox yerlərdən biri olan Siamenin Qulangyu adasındakı Jeng Çenqon heykəli.

Min müsəlman sadiqləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mi Layin və Din Quodon rəhbərliyindəki Hui Müsəlman Min sadiqləri 1646–1650-ci illər arasında bir Min şahzadəsini taxta qaytarmaq üçün Tzinlə mübarizə apardılar. 1644-cü ildə Tzin sülaləsi Min sülaləsini işğal etdikdə (1368–1644), Qansuda Müsəlman liderlər Milayin[1] və Din Quodon rəhbərlik etdiyi Müsəlman Min sadiqləri, 1646-cı ildə Tzinləri devirmək üçün Milayin üsyanı zamanı, Tzinə qarşı üsyan qaldırdılar.[2] Müsəlman Min sadiqlərini Sultan Səid Baba və oğlu Şahzadə Turumtay dəstəklədi.[3][4][5] Müsəlman Min sadiqlərinə qiyamda Tibetlilər və Han Çinlilər də qatıldı. Şiddətli döyüşlərdən və danışıqlardan sonra 1649-cu ildə bir barış müqaviləsi qəbul edildi, Milayan və Ding adları Tzinə sadiq qaldılar, və Tzin ordusunun üzvləri rütbələrə sahib oldular. Çinin cənubundakı digər Min sadiqləri yenidən canlandıqda və Tzin onlarla döyüşmək üçün qüvvələrini Qansudan çıxartmaq məcburiyyətində qaldıqda, Milayan və Din bir daha silah götürərək Tzinə qarşı üsyan etdilər. Müsəlman Min sadiqləri, daha sonra Milayin, Din Quodon və Turumtay da daxil olmaqla, döyüşdə şəhid olan 100.000 nəfərlik Tzin ordusu tərəfindən əzildi.

Konfusiyalı Hui müsəlman alimi Ma Ju (1640–1710) Tzinə qarşı cənub Min sadiqləri ilə xidmət etdi.

Kosinqa[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mox sadiq generalı Jen Çenqon, daha çox Kosinqa adı ilə tanınır, 1646–1662 arasında Tzin sülaləsinə qarşı çıxmaq üçün hərbi bir hərəkata rəhbərlik edir. Tayvan adasında Tunqin Krallığını qurdu.

Tzin əleyhinə üsyanlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Monqol üsyanları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tzin hakimiyyətinə sabiq monqollar üç əsas qrupa bölündülər — Daxili Monqollar, Xarici Xalqa Monqolları və Oyratlar.

Çingiz xanın nəslindən olan İç Monqolustanlı Çahar Xanı Liqdan Xan, 1634-cü ildə çiçək xəstəliyindən vəfat edənə qədər Çinə qarşı çıxdı və mübarizə aparırdı. Bundan sonra, oğlu Ejey Xanın rəhbərlik etdiyi Daxili Moğollar 1636-cı ildə Tzinə təslim oldular və Ejey Xan Şahzadə (Qin Wang, 親王) rütbəsini aldı. Bundan sonra Daxili Monqol zadəganları Tzin kral ailəsi ilə sıx əlaqədə oldular və onlarla geniş şəkildə evləndilər. Ejei Khan 1661-ci ildə öldü və yerinə qardaşı Abunay keçdi. Abunai Mançju Tzin hökmranlığından narazı qaldıqdan sonra, 1669-cu ildə Shenyanda evində həbsə salındı və Kanxi İmperatoru onun rütbəsini oğlu Borniyə verdi. Abunayın həbs müddəti bitəndən sonra, qardaşı Lubuzunq ilə 1675-ci ildə Üç Feudatoriyanın Üsyanı zamanı Tzin əleyhinə qiyam qaldırdı və 3.000 Çahar Monqollarla qiyama qoşulub. Daha sonra Tzin, 1675-ci il aprelin 20-də bir döyüşdə qiyamçıları əzdi, Abunay və bütün tərəfdarları öldürüldü. Onların titulu ləğv edildi, Çahar monqol kral adamlarının hamısı Mançu Tzin şahzadələrində doğulsa da edam edildi və Çahar monqol kral qadınları, Mançu Qing şahzadələri xaricində köləliyə satıldı. Çahar monqolları daha sonra öz muxtariyyətlərini qoruyan digər Daxili Monqollardan fərqli olaraq, Tzin İmperatorunun birbaşa nəzarəti altına alındı.

Xalqa Monqolları Tzin hakimiyyəti altına düşmək üçün daha çox həvəssiz idilər. Yalnız Züngar xanlığının lideri, Qaldan-Boşoqtu hakimiyyəti altında Kansi imperatoru tərəfindən işğal edildilər.

Tzinhaida Oyratlar da Tzinə qarşı üsyan qaldırıb, lakin Yonqjen imperatoru tərəfindən əzilib və məğlub olublar.

Taypin üsyanı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hon Siuquanı "Cənnət Kralı" kimi göstərən şəkli (təqribən 1860)

Hon Siuquan (洪秀全, Hóng Xiùquán) Tzin sülaləsinə qarşı Taypin üsyanının (1850–1864) lideri olan Hakka Çinlisi idi. Özünü Cənnət Kralı elan etdi, Taypin Səmavi Padşahlığını qurdu və həmçinin özünü İsanın qardaşı adlandırdı. 

Mançuların soyqırımı və məhv edilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mançulara qarşı kəskin nifrətləri ilə idarə olunan Taiping, Mançurların bütün irqlərini məhv etmək üçün soyqırım kampaniyası başlatdı.

Taypin qüvvələri Nancini fəth etdikdən sonra Mançu qalasına basqın etdilər və şəhərin bütün Mançu əhalisi olan, təxminən 40.000 mançu öldürdülər.[6] 27 oktyabr 1853-cü ildə Huanhe çayından keçərək Taypin qüvvələri təxminən 10.000 mançu öldürdülər.[7] Həmçinin Şaosinqdə 2000 mançu da öldürüldü.[8]

Tibet üsyanları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tibetli Budist Lamalar, 1905-ci il Tibet üsyanı əsnasında Batanqdakı Tzinə qarşı üsyan edərək, Mançu lideri Fənquana sui-qəsd etdilər, eyni zamanda Fransız katolik missionerlərini öldürdülər və Tibetlilər katolikliyi qəbul etdi.

Tzinin devrilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

1911-ci il, Sinxay İnqilabı zamanı Şanxaydakı Nancin Yolunda qələbənin qeyd edilməsi

Sinxay İnqilabı Vuçan üsyanın zəfəri ilə sürətləndi, qalib gələn Vuçan inqilabçıları digər vilayətlərə öz müstəqilliklərini elan etmələrini xahiş edərək teleqraf göndərdilər, Cənubi Çin və Orta Çində 15 vilayət bunu etdi.[9]

Nəhayət, iki əsrdən çox müddətdən sonra Tzin sülaləsi devrildi və Çin yeni bir respublikaya çevrildi.

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Millward, James A. Beyond the Pass: Economy, Ethnicity, and Empire in Qing Central Asia, 1759–1864 (illustrated). Stanford University Press. 1998. səh. 298. ISBN 0-8047-2933-6. 28 April 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 April 2014. (#empty_citation)
  2. ↑ Lipman, Jonathan Neaman. Familiar strangers: a history of Muslims in Northwest China. University of Washington Press. 1998. səh. 53. ISBN 0-295-80055-0. 28 April 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 April 2014. (#empty_citation)
  3. ↑ Lipman, Jonathan Neaman. Familiar strangers: a history of Muslims in Northwest China. University of Washington Press. 1998. səh. 54. ISBN 0-295-80055-0. 8 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 April 2014. (#empty_citation)
  4. ↑ Millward, James A. Beyond the Pass: Economy, Ethnicity, and Empire in Qing Central Asia, 1759–1864 (illustrated). Stanford University Press. 1998. səh. 171. ISBN 0-8047-2933-6. 27 April 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 April 2014. (#empty_citation)
  5. ↑ Dwyer, Arienne M. Salar: A Study in Inner Asian Language Contact Processes, Part 1 (illustrated). Otto Harrassowitz Verlag. 2007. səh. 8. ISBN 978-3-447-04091-4. 28 April 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 April 2014. (#empty_citation)
  6. ↑ Matthew White. Atrocities: The 100 Deadliest Episodes in Human History. W. W. Norton. 2011. səh. 289. ISBN 978-0-393-08192-3. 2022-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-02. (#empty_citation)
  7. ↑ Micheal Clodfelter. Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Reference to Casualty and Other Figures. Mcfarland. 2002. səh. 256. ISBN 9780786412044. 2022-09-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-02. (#empty_citation)
  8. ↑ "满清入关时设计的一条政策，导致200年后江南满人被屠杀殆尽？". 2021-06-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-02. (#empty_citation)
  9. ↑ Liu, Haiming. [2005] (2005). The Transnational History of a Chinese Family: Immigrant Letters, Family Business and Reverse Migration. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. ISBN 0-8135-3597-2, ISBN 978-0-8135-3597-5.