Usxal xaqan
Usxal xan, Usxal xaqan və ya Toqus-Teymur xan (monq. Усхал хаан; Төгстөмөр хаан; 1342-1388) - Şimali Yuan sülaləsinin 2-ci, ümumilikdə Yuan sülaləsinin 14-cü, de-yure olaraq isə Monqol imperiyasının xanı.
| Usxal xan | |
|---|---|
| Monqolca: Усхал хаан | |
| 1378 – 1388 | |
| Əvvəlki | Biliqtu xan |
| Sonrakı | Dzoriqtu xan |
Yuan İmperiyasının 14-cü xaqanı | |
| 1378 – 1388 | |
| Əvvəlki | Biliqtu xan |
| Sonrakı | Dzoriqtu xan |
Böyük Monqol İmperiyasının 19-cu xaqanı (de-yure) | |
| 1378 – 1388 | |
| Əvvəlki | Biliqtu xan |
| Sonrakı | Dzoriqtu xan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Yuan İmperiyası |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Şimali Yuan Dövləti |
| Vəfat səbəbi | zəhər[d] |
| Atası | Togon Teymur[1] |
| Həyat yoldaşı | ? |
| Uşaqları | Tan Baonu, Di Baonu, Elbeq Niqulesuqçi xan və Xarquçaq |
| Ailəsi | Borucigin |
Bioqrafiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]1378-ci ildə böyük qardaşı Ayuşridaranın ölümündən sonra Toqus-Temur Usxal Xan adı altında Yuan-Monqol xan taxtını aldı. Yuan sülaləsini bərpa etmək üçün Çin İmperiyasına qarşı hərbi əməliyyatlar keçirməyə davam etdi. Usxal xan, Monqolların yaxınlıqdakı Çin əyalətlərinə yeni hücumlar etməyə başladığı yerdən İnchan və Qaraqoruma böyük hərbi qüvvələr topladı.
1380-ci ildə Ming imperatoru Çju Yuançjan Monqolustanda daha bir böyük hərbi yürüş təşkil etdi. 1380-ci ilin yazında Muinin başçılıq etdiyi Çin ordusu çölləri keçərək Qaraqorumu aldı. Paytaxt divarları altındakı döyüşdə Monqollar sarsıdıcı bir məğlubiyyəti qızdırdılar.
Üç monqol komandiri əsir götürüldü. Qaraqorum tamamilə məhv edildi və Monqollar tərəfindən əbədi olaraq tərk edildi. Bundan sonra Çinlilər getdikcə daha da irəliləyərək bütün Monqolustanı cənubdan şimala, müasir Yablonovski silsiləsinin şimal yamaclarına keçdilər. Monqol dəstələri sərhəddə yerləşən Çin şəhərlərinə və bölgələrinə basqın edərək yerli əhalini qarət etdilər və öldürdülər. 1381-ci ildə Çin imperatoru Monqolustanda yeni bir cəza kampaniyası təşkil etdi. 1381-1382-ci illərdə Çinlilər uzun təcrid olunmuş Yunnan əyalətində Yuan sülaləsinin son qoşunlarını məhv etdilər. 1387-ci ildə Çin qüvvələri Liaodonu ələ keçirənə qədər şimaldakı müharibə müxtəlif müvəffəqiyyətlə davam etdi.
Monqolustanın cənub-şərqində və Mançuriyanın cənubunda Monqol komandiri Naxaçu gücləndirildi. Monqol qoşunları oradan Liaodonga sistematik basqınlar etdi. Çju Yuançjan, Naxaçuya qarşı böyük bir hərbi kampaniya təşkil etdi. Çin sərkərdələri dörd yeni qala qurdular və Monqol sərkərdəsi Naxaçunu könüllü təslim olmağa inandıra bildilər. Naxçıu tutulduqdan sonra ordusunun çox hissəsi (200 min nəfər) Çin komandirlərinə təslim oldu. 1388-ci ilin yazında komandir Lan Yu-nun rəhbərliyi altında 150.000 nəfərlik Çin ordusu Monqolustanın dərin ərazilərinə soxuldu.
Yuan Xanı Togus-Teymur özü Buir-nor döyüşündə qəfildən çinlilər tərəfindən ələ keçirildi və məğlub oldu. Qaraqoruma qaçarkən böyük Yuan-monqol Xanı Usxal Xan, böyük oğlu ilə birlikdə, Oratlarla ittifaq quran Arıg-Buğanın soyundan Tol Dzoriqtu xan çayında bir döyüşdə öldürüldü. Togus-Temurun ikinci oğlu, arvadları və qızları Çinlilər tərəfindən əsir götürüldü. Təxminən yetmiş min monqol və saysız-hesabsız heyvan əsir düşdü.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 薄音湖 买的里八剌与脱古思帖木儿 (çin). // 黑龙江民族丛刊 哈尔滨市: 2003. burax. 04. S. 66–68. ISSN 1004-4922 doi:10.3969/J.ISSN.1004-4922.2003.04.014; doi:10.16415/J.CNKI.23-1021/C.2003.04.014