Vinça mədəniyyəti

Vinça Mədəniyyəti (Bəzən Vinça-Turdaş mədəniyyəti olaraq da adlandırılır) — Neolit dövrünə aid qədim Avropa mədəniyyətlərindən biridir və əsasən müasir Serbiya, Rumıniya, Bolqarıstan, Şimali Makedoniya və Yunanıstan ərazilərində mövcud olmuşdur.^[1] Bu mədəniyyətin adı Serbiyanın Belqrad yaxınlığındakı Vinça arxeoloji sahəsindən götürülmüşdür, harada ki, ilk dəfə 1908-ci ildə Miloe Vasiç^[2] tərəfindən genişmiqyaslı qazıntılar aparılmışdır.^[3][4]

Vinça mədəniyyəti
Yeri	Cənub-Şərqi Avropa
Başlama tarixi	LIV əsr
Bitmə tarixi	XLV əsr
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Vinça mədəniyyəti təxminən e.ə. 5700-cü ildən e.ə. 4500-cü ilə qədər mövcud olmuşdur. Bu dövr Avropa Neolit dövrünün ortalarına təsadüf edir. Mədəniyyət əsasən Serbiyanın cənub regionlarında, Dunay çayı ətrafında və onun qolları boyunca yayılmışdır. Daha sonra mədəniyyətin təsiri digər Balkan yarımadası ölkələrinə və Mərkəzi Avropaya qədər genişlənmişdir.^[5]

Vinça mədəniyyəti genişmiqyaslı və mütəşəkkil yaşayış məntəqələri ilə tanınırdı. Bu yaşayış məntəqələri adətən çay vadilərində yerləşir və 1000-dən çox insanın yaşaya biləcəyi ölçüdə idi. Vinça evləri əsasən palçıq və ağacdan tikilmiş və düzbucaqlı formaya malik idi. Evlərin içərisində daş və ya gildən hazırlanmış ocaqlar, saxsı qablar və digər gündəlik istifadə əşyaları tapılmışdır.^[6]

Vinça mədəniyyətinin əsas iqtisadi fəaliyyəti əkinçilik və heyvandarlıq olmuşdur. Onlar əsasən buğda, arpa, noxud və mərcimək yetişdirirdilər. Heyvandarlıqda isə mal-qara, donuz və qoyun saxlayırdılar. Vinça cəmiyyəti ticarətlə də məşğul olmuşdur, bu da onların ətraf regionlar ilə sıx əlaqədə olduğunu göstərir. Ticarət yolu ilə obsidian, qızıl və digər xammallar əldə edirdilər.^[7]

Vinça mədəniyyəti incəsənət və sənətkarlıq sahəsində yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Onlar müxtəlif formalı və naxışlı saxsı qablar, bəzək əşyaları, fiqurlar və heykəlciklər yaratmışlar. Vinça fiqurları əsasən insanları və heyvanları əks etdirir və bu fiqurların dini və ya ritual məqsədlər üçün istifadə edildiyi düşünülür.^[8]

Vinça mədəniyyəti, dünyanın ən erkən yazı formalarından biri hesab edilən Vinça simvolları ilə tanınır. Bu simvollar gil qabların, heykəlciklərin və digər əşyaların üzərində tapılmışdır.^[9] Bu simvolların tam mənası hələ də alimlər tərəfindən müzakirə olunur, lakin onların müəyyən dini və ya ritual məqsədli olduğuna inanılır.^[10]

Vinça mədəniyyəti təxminən e.ə. 4500-cü ildə sona çatmışdır. Mədəniyyətin yox olmasının səbəbləri tam olaraq bilinmir, lakin iqlim dəyişikliyi, təbii fəlakətlər və ya digər mədəniyyətlərin təsiri ilə əlaqədar ola bilər. Buna baxmayaraq, Vinça mədəniyyəti, Cənubi və Mərkəzi Avropa tarixində mühüm iz qoymuş və sonrakı dövrlərdəki mədəniyyətlərə təsir göstərmişdir.^[11]

Vinça mədəniyyəti haqqında məlumatlar əsasən arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə edilmişdir. Miloe Vasiç tərəfindən aparılan ilk qazıntılar, mədəniyyətin zənginliyini və mürəkkəbliyini üzə çıxarmışdır.^[12] Bu qazıntılar Vinça mədəniyyətini Avropanın ən qədim və ən inkişaf etmiş mədəniyyətlərindən biri kimi tanıtmışdır.^[13]

• "The Archaeology of Europe: An Introduction to the Cultures of Prehistoric Europe" by Barry Cunliffe (2001): Bu kitab Avropanın qədim mədəniyyətlərini tədqiq edir və Vinça mədəniyyətinə xüsusi diqqət ayırır. Kitabda arxeoloji qazıntılar və tapıntılar ətraflı təsvir olunur.
• The Neolithic of Europe: Papers in Honour of Alasdair Whittle - (İngilis dili)
• "Prehistoric Serbia: Vinča, Starčevo, Lepenski Vir" by Aleksandar Jovanović: Vinça mədəniyyəti və onun yayılması haqqında geniş məlumat verir. (Sloven dili)
• "The Vinča Culture: A Short Overview" by Milutin Garašanin: Vinça mədəniyyətinin tarixi və arxeoloji tapıntıları haqqında ətraflı təhlil. (Sloven dili)
• "Europe's First Civilization: The Great Culture of the Vinča" by Maja Gimbutas: Bu kitabda Vinça mədəniyyətinin Avropanın ilk böyük mədəniyyəti olduğu və onun dünya tarixindəki rolu haqqında məlumatlar var. (Sloven dili)
• "The Rise and Fall of Civilizations: Vinča, the Cradle of European Culture" by Vladimir Milojčić: Vinça mədəniyyətinin yaranması, inkişafı və sona çatması haqqında ətraflı bir kitab. (Sloven dili)
• "The Archaeology of the Vinča Culture" by Dragoslav Srejović: Vinça mədəniyyətinin arxeoloji qazıntıları və tapıntıları haqqında məlumatları ehtiva edir. (Sloven dili)
• Alasdair Whittle: Europe in the Neolithic: Yeni dünyaların yaradılması, Cambridge University Press, Cambridge, 1996 (Rus dili)
• "The Archaeology of Europe’s Drowned Landscapes" by Geoff Bailey, Nena Galanidou: Vinça mədəniyyəti ilə əlaqəli arxeoloji qazıntılar və onların tapıntıları haqqında məlumat verir, həmçinin bu mədəniyyətin iqtisadi və mədəni tərəflərini təhlil edir. (İngilis dili)
• "The Prehistory of Eastern Europe: Part I – Mesolithic, Neolithic and Copper Age Cultures in the Russian Plain" by Gordon Childe (1929): Childe bu kitabda, Vinça mədəniyyətinin inkişaf mərhələlərini, xüsusən də onun Neolit dövrü ilə əlaqəsini izah edir. Kitab, erkən Avropa mədəniyyətlərinin daha geniş kontekstində Vinça mədəniyyətinin təhlilini təqdim edir.

• Masterpieces from the Cradle of Europe - (İngilis dili)
• Europe's First Civilization: Unraveling The Mysteries Of The Vinča Culture - (Sloven dili)

1. ↑ Alasdair Whittle: Europe in the Neolithic: Yeni dünyaların yaradılması, Cambridge University Press, Cambridge, 1996 (Rus dili)
2. ↑ Masterpieces from the Cradle of Europe Arxivləşdirilib 2023-03-30 at the Wayback Machine - (İngilis dili)
3. ↑ "The Archaeology of Europe: An Introduction to the Cultures of Prehistoric Europe" by Barry Cunliffe (2001): Bu kitab Avropanın qədim mədəniyyətlərini tədqiq edir və Vinça mədəniyyətinə xüsusi diqqət ayırır. Kitabda arxeoloji qazıntılar və tapıntılar ətraflı təsvir olunmuşdur.
4. ↑ "Prehistoric Serbia: Vinča, Starčevo, Lepenski Vir" by Aleksandar Jovanović: Vinça mədəniyyəti və onun yayılması haqqında geniş məlumat verir. (Sloven dili)
5. ↑ The Neolithic of Europe: Papers in Honour of Alasdair Whittle - (İngilis dili)
6. ↑ "The Archaeology of Europe’s Drowned Landscapes Arxivləşdirilib 2024-08-10 at the Wayback Machine" by Geoff Bailey, Nena Galanidou: Vinça mədəniyyəti ilə əlaqəli arxeoloji qazıntılar və onların tapıntıları haqqında məlumat verir, həmçinin bu mədəniyyətin iqtisadi və mədəni tərəflərini təhlil edir. (İngilis dili)
7. ↑ "Europe's First Civilization: The Great Culture of the Vinča" by Maja Gimbutas: Bu kitabda Vinça mədəniyyətinin Avropanın ilk böyük mədəniyyəti olduğu və onun dünya tarixindəki rolu haqqında məlumatlar var. (Sloven dili)
8. ↑ "The Vinča Culture: A Short Overview" by Milutin Garašanin: Vinça mədəniyyətinin tarixi və arxeoloji tapıntıları haqqında ətraflı təhlil. (Sloven dili)
9. ↑ "The Rise and Fall of Civilizations: Vinča, the Cradle of European Culture" by Vladimir Milojčić: Vinça mədəniyyətinin yaranması, inkişafı və sona çatması haqqında ətraflı bir kitab. (Sloven dili)
10. ↑ "The Archaeology of Europe’s Drowned Landscapes Arxivləşdirilib 2024-08-10 at the Wayback Machine" by Geoff Bailey, Nena Galanidou: Vinça mədəniyyəti ilə əlaqəli arxeoloji qazıntılar və onların tapıntıları haqqında məlumat verir, həmçinin bu mədəniyyətin iqtisadi və mədəni tərəflərini təhlil edir. (İngilis dili)
11. ↑ "The Rise and Fall of Civilizations: Vinča, the Cradle of European Culture" by Vladimir Milojčić: Vinça mədəniyyətinin yaranması, inkişafı və sona çatması haqqında ətraflı bir kitab. (Sloven dili)
12. ↑ Europe's First Civilization: Unraveling The Mysteries Of The Vinča Culture - (Sloven dili)
13. ↑ "The Prehistory of Eastern Europe: Part I – Mesolithic, Neolithic and Copper Age Cultures in the Russian Plain" by Gordon Childe (1929): Çilde bu kitabda, Vinça mədəniyyətinin inkişaf mərhələlərini, xüsusən də onun Neolit dövrü ilə əlaqəsini izah edir. Kitab, erkən Avropa mədəniyyətlərinin daha geniş kontekstində Vinça mədəniyyətinin təhlilini təqdim edir.