Xoşbəxt ölüm (roman)

Xoşbəxt ölüm (fr. La mort heureuse) — fransız yazıçı Alber Kamünün 1936-1938-ci illərdə yazdığı roman. Əslində roman müəllifin ilk romanı olsa da, Kamü onun böyük hissəsini yazıb qurtardıqdan sonra kitabı çap etdirməməyə qərar verir. O, 1936-cı ildə romanı yazmaq üçün qeydlər götürməyə başlayır.^[1][2] Əsər ilk dəfə Kamünün ölümündən 11 il sonra, 1971-ci il 4 apreldə Qallimard Nəşriyyatı tərəfindən çap olunur. Riçard Hovard tərəfindən tərcümə edilən ingiliscə versiyası isə 1972-ci ildə nəşr edilir.

Xoşbəxt ölüm ilə müəllifin 1942-ci ildə çap olunan və ən məşhur əsərlərindən sayılan Yad romanı arasındakı oxşarlıq diqqəti cəlb edir. Əsərin Patris Merso adlı baş qəhrəmanı bir çox cəhətdən Yad romanındakı Mersoya bənzəyir. Qəhrəmanların hər ikisi Əlcəzair əsilli fransız işçidir, müxtəlif səbəblərdən adam öldürür və bundan peşmanlıq duymurlar. İki hissədən ibarət olan Xoşbəxt ölüm üçüncü şəxsin dilindən yazıldığı halda, Yad romanının qəhrəmanı öz başına gələnləri özü nəql edir.

Kamü sonralar etiraf etmişdir ki, o, nə istədiyini özü də dəqiq anlamadan bir çox məsələyə toxunmağa və hər şeyi eyni vaxtda söyləməyə çalışmışdı. Romanda avtobioqrafik ünsürlər də nəzərə çarpır. Əsər üzərində işləyərkən yetərincə gənc olan Kamü keçmiş xatirələrindən təsirlənmiş, Əlcəzairdə dənizçiliklə bağlı işdə çalışdığı, vərəmdən əziyyət çəkdiyi və Avropaya səyahət etdiyi vaxtlar əldə etdiyi müxtəlif təcrübələrdən əsərində də istifadə etmişdir. Əsər yaşamaq iradəsi, insanın öz xoşbəxtliyini özü yaratması, bunu etmək üçün isə zamana (daha doğrusu, pula) ehtiyacı olması kimi bir çox ekzistensial mövzuları əhatə edir.

Mən çox yaxşı bilirəm ki, varlı insanların əksəriyətinin xoşbəxtliyin nə olduğu haqda anlayışı belə yoxdur, amma məsələ bu deyil. Pulu olmaq elə vaxtı olmaq deməkdir. Nəzərdə tutduğum şey, bax, budur. Vaxtı almaq olar. Hər şeyi almaq olar. Varlı olmaq insanın xoşbəxt olmağa vaxtının olması deməkdir.[3]

Romanın "Təbii ölüm" adlı birinci hissəsində sıxıcı bir ofis işində çalışan Patris Mersonun boş həyatının monotonluğu və Marta adlı sevgilisi ilə olan mənasız münasibəti təsvir olunur. Tanış olduğu Rolan Zaqrey (Zaqrey yunan mifilogiyasında obraz adıdır) adlı varlı, əlil bir adam ona bu sözləri deyir:

Xoşbəxt olmaq vaxt alır. Özü də, lap çox vaxt. Elə xoşbəxtlik özü də səbir istəyir. Demək olar, hamımız pulumuzu vaxt qazanmaq üçün istifadə etməli olduğumuz halda, bütün həyatımızı pul qazanmağa sərf edirik.

Beləcə, Zaqrey puç olmuş həyatının mənasızlığını bəyan edir və Merso bu varlı adamın pulu ilə özünə xoşbəxtlik yaratmaq üçün onu öldürməyə qərar verir.

"Şüurlu ölüm" adlı ikinci hissədə isə Mersonun daha sonra Avropaya etdiyi səhayət təsvir edilir. Qatarla bir şəhərdən digərinə gedən Merso heç yerdə rahatlıq tapa bilmir və Əlcəzairə qayıdıb üç qadın dostu ilə dəniz yaxınlığındakı bir evdə yaşamağı qərar alır. Burada hər kəsin sadəcə bir məqsədi var: dünyadan əlini üzüb xoşbəxtlik axtarmaq. Lüsyena adlı sevmədiyi kəndli bir qızla evlənən Merso tək qalmağa ehtiyac duyur və kənddə dəniz qırağında bir ev alıb orada yalnız yaşayır.

Özünə, eləcə də, hər şeyə qarşı son dərəcə laqeyd olan Merso elə yalnız idi ki, gecənin bu vaxtı öz həyatı ona çox uzaq göründü. Amma, eyni zamanda, hiss etdi ki, ən azından, axtardığı şeyi tapıb: indi onun içini bürüyən dinclik hissi axtarışında olduğu bu səssiz özünütərkdən doğub və heç qəzəb hissi belə duymadan ondan imtina etməyə həddən artıq həvəsli olan bu dünya bunun üçün ona kömək edib.

Ağır xəstə olan Merso, nəhayət, xoşbəxt ölümü dadır:

Və o, daşlar arasında daş olub, fərəhli ürəklə tərpənməz dünyaların həqiqətlərinə müraciət etdi.[4]

• Review by Anatole Broyard, The New York Times, 13 June 1972
• Notes on A Happy Death by Bob Corbett
• A Happy Death, translated by Richard Howard
• From In Review by David Latham