Yel Universiteti

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Yale Universiteti — ABŞ-nin ən məşhur universitetlərindən biri. Amerikanın ən qədim şəhərlərindən biri olan Nyu-Heyvendə yerləşir. Nyu-Heyven 125 min əhalisi olan liman şəhəridir, Nyu-Yorkdan 120 kilometr şimal-şərqdə və Bostondan 200 kilometr cənub-qərbdədir. Yale 1701-ci ildə yaradılıb, bura 12 bölmə daxildir: dörd illik bakalavr dərəcəsi verən Yale Kolleci; dəqiq, təbii və humanitar elmlər, eləcə də hüquqşünaslıq, tibb, biznes, ətraf mühitin mühafizəsi, ilahiyyat, memarlıq, musiqişünaslıq, rəssamlıq, aktyorluq və s. ixtisaslar üzrə aspiranturadır. Universitetin təməli olan Yale Kollecinin proqramı genişliyi və dərinliyi ilə seçilir. Hər il 65 kafedra tərəfindən 2000-dən çox kurs təklif edilir. Ənənəyə uyğun olaraq universitetin professor-müəllim heyəti tələbələrin təhsilinə xüsusi diqqət yetirir. Giriş fənlərinin çoxu əməkdar alimlər və professorlar tərəfindən aparılır.

Yale Universiteti
Yale University
41°18′40″ şm. e. 72°55′36″ q. u.
Əsası qoyulub	1701
Tip	özəl
Rektor	Peter Salovey
Tələbə sayı	14806
Ölkə	ABŞ[1]
Ünvan	ABŞ, Konnektikut ştatı, Nyu-Heyven şəhəri
Sayt	yale.edu
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1640-cı ildə müstəmləkəçi keşişlər Nyu-Heyven kollecinin yaradılması məqsədilə fəaliyyətə başlayıblar. Onlar orta əsrlər Avropa universitetləri, eləcə də qədim Yunanıstan və Roma akademiyalarında olduğu kimi, liberal təhsil (latın dilində liber — azad vətəndaş) prinsiplərini tətbiq etmək niyyətində idilər. Bu cür təhsil tələbədə ümumi intellektual bacarığı, ləyaqət və şərəf hissini intensiv inkişaf etdirməyə yönəldilib. Qədim Roma imperiyası dövründə bu prinsip yeddi sahə — qrammatika, ritorika, məntiq, arifmetika, astronomiya, həndəsə və musiqi sahələri üzrə həyata keçirilirdi.

Universitetin yaradıcıları olan keşişlər sonralar ABŞ-nin ali təhsilinin inkişafında böyük rol oynayan kollegiallıq prinsipini əsas götürdülər. Həmin vaxtlar Avropanın və Şotlandiyanın kollecləri tələbələrin onların ərazilərində yaşamalarını nəzərdə tutmurdular, Yale'in yaradıcıları isə tələbələrin bir yerdə qalaraq bir- birlərindən öyrənməsi üçün kollec-yataqxana yaratmaq istəyirdilər. Bu ideyanı ingilislər Oksford və Kembric kolleclərində tətbiq etməyə başlamışdılar. Burada tələbələr müəllimləri ilə bir yerdə qalır, öyrənir və kilsəyə gedirdilər. Bu cür təhsil sistemində müəyyən bir ixtisasa yiyələnməklə bərabər, tələbə böyük təcrübə toplamış olurdu.

İngilislərlə bərabər, oxşar ideyalar Harvardda da həyata keçirilirdi, lakin sonralar müəllim və professorların çoxu universitetin uğuruna şübhə ilə yanaşmağa başladılar. 1703-cü ildə kollecin bazar günü ibadətlərinin birində çıxışı zamanı müqəddəs Solomon Stoddard söyləmişdi: "Harvard Düşmənçilik, Xudpərəstlik və İsrafçılıq məskəninə çevrilib…". 1700-cü ildə on keşiş Brenfordda toplaşaraq Harvardın buraxdığı səhvləri təkrarlamayan bir kollecin yaradılmasını təklif etdilər. Onların əksəriyyəti Harvarddakı təhsildən məyus qalan məzunlar idi. 1701-ci ildə onlar Müstəmləkə General Assambleyasından xartiya alaraq Kollegial Məktəb yaratmağa başladılar.

1717-ci ildə Yale'in yaradıcıları o vaxtlar 1000 nəfər əhalisi olan Nyu-Heyven adlı balaca şəhərdə torpaq sahəsi aldılar və 1718-ci ildə burada kollecin binasını ucaltdılar. Elə həmin il universitetə satdığı doqquz tay maldan qalan gəliri, 417 kitab və kral I Georqun portretini bağışlayan Uels taciri Eliaxu Yale'in şərəfinə Yale Kolleci adı verildi. Tezliklə bu ərazidə bu gün Yale'in ən qədim binalarından hesab edilən kollegial kilsə və Konnektikut Holl tikildi.

Həmin dövrdə kollecin hər kursunda 25–30 nəfər oxuyurdu, ümumilikdə kollecdə 100-ə yaxın tələbə təhsil alırdı. Yalnız oğlanların təhsil almaq hüququ var idi, qəbul şifahi imtahan yolu ilə aparılırdı və imtahanı kollecin prezidentinin özü götürürdü. Latın və yunan dilləri, məntiq, ritorika və arifmetika bilgiləri xüsusi yoxlanılırdı. Bundan əlavə, bütün dərslər latın dilində keçilirdi, tələbələr dərsdən sonra da bir-birləri ilə bu dildə ünsiyyət qurmalı idilər. İngilis dilinin istifadəsi kollecin qaydalarına görə qadağan olunmuşdu. Bu tələb uzun müddət qüvvədə qaldı. 1920-ci ildə müəllimlər bundan imtina etməyi təklif etdilər, ancaq Yale Universitetinin məzunu və Yale Korporasiyasının üzvü olan ABŞ-nin 27-ci prezidenti Uilyam Horvard Taft əsrlərlə qoyulan ənənədən əl çəkməyə imkan vermədi. Müəllimlər bu dəyişikliyə yalnız 1931-ci ildə nail oldular.

Yale və Harvardda tədris olunan fənlər Kembric, Oksford, eləcə də antik akademiyaların: yeddi "liberal incəsənət", klassik ədəbiyyat, "üç fəlsəfə" — təbiətşünaslıq fəlsəfəsi, etika və metafizika proqramlarına əsaslanırdı. Puritanlar bu proqramı Amerikada xaçpərəstlik ideallarının möhkəmlənməsi üçün bünövrə hesab edirdilər.

1776–1781-ci ildə Amerikanın azadlığı uğrunda aparılan müharibə Yale'ə toxunmadı. XIX-XX-ci əsrlərdə aspirantura və peşəkar fakültələr-institutlar yaradıldı, bu da Yale'i əsl universitetə çevirdi. Yal Universitetində on iki peşə məktəbi və bir institut fəaliyyət göstərir. İlk illər ali təhsil ocağının 4 professoru və 37 tələbəsi olub.

1810-cu ildə burada rəsmən tibb, 1822-ci ildə ilahiyyat, 1824-cü ildə isə hüquq fakültələri təsis edildi. 1847-ci ildən dəqiq, təbii və humanitar elmlər üzrə aspirantura fəaliyyətə başladı, 1861-ci ildə ABŞ-də ilk dəfə olaraq Yale aspiranturasında elmlər doktoru dərəcəsi təltif edildi. 1869-cu ildə incəsənət, 1894-cü ildə musiqişünaslıq, 1900-cü ildə meşə təsərrüfatı və ətraf mühitin mühafizəsi, 1911-ci ildə Uşaq Tədqiqat Mərkəzi , 1923-cü ildə orta tibbi personalın hazırlığı, 1955-ci ildə teatr, 1972-ci ildə memarlıq, 1974-cü ildə idarəetmə fakültələri yaradılıb. 1879-cu ildən başlayaraq Yale Universitetinin aspiranturasında qadınlar təhsil alır, 1969-cu ildən isə qız tələbələr 4-illik bakalavr pilləsinə qəbul olunurlar.

Yale Universitetin illik gəliri 2,57, illik xərcləri isə 2,54 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Bundan əlavə, ali məktəbə ildə təxminən 16,5 milyard ABŞ dolları məbləğində yardım edilir.

Yale Universitetində təhsil alan tələbələrin 60 faizi maliyyə yardımı alır. Universitetdə təhsil haqqı tələbənin oxuduğu məktəb və ixtisasdan aslı olaraq 20800–49900, otaq və yataqxanaların bir tədris ili üzrə qiymətə isə 1200 ABŞ dolları həcmində müəyyənləşib.

1930-cu ildə Oksford və Kembric universitetlərinə uyğun olaraq Yale'in bütün tələbələri hər biri 450 nəfərdən ibarət olan 12 yataqxana-kolleclərə bölündülər. Hər bir yataqxana-kollec geniş, dördkünc, kölgəli ağacları, hovuzları, rahat oturacaqları olan həyətə malik bir neçə binadan ibarətdir. Kitabxanası, yeməkxanası, idman, oxu və tədbir keçirmək üçün zalları olan bu yataqxana-kollec bütöv bir şəhər kvartalını əhatə edir və tələbə həyatının təkrarolunmaz atmosferini yaradır. Hər bir kolleci tələbələrlə bir yerdə qalan master idarə edir. Həmçinin hər kollecin tələbələrin həyatında fəal iştirak edən dekanı və müəllim-rezidentləri mövcuddur.

Universitetin 12 kolleci var. (Berkeley, Branford, Calhoun, Davenport, Timothy Dwight, Jonathan Edwards, Morse, Pierson, Saybrook, Silliman, Ezra Stiles, Trumbull)

Hazırda Yale dünyanın ən yaxşı universitetlərindən birinə çevrilib. 2000 nəfərdən çox olan professor-müəllim heyəti yüksək səviyyədə ixtisaslaşmaları ilə seçilir. 225 Yale binası zəmanələrinin ən məşhur memarları tərəfindən inşa edilib. Binaların memarlıq üslubu müxtəlifdir: Yeni — ingilis müstəmləkə dövründən başlayaraq viktorian qotikasına, mavritan üslubundan tutmuş ultramüasir binalaradək. Yale'in binaları, qüllələri, hovuz-fontanları, bağları, parkları ümumi təkrarolunmaz bir tamamlıq yaradır. Buna görə də Yale'i "Amerikanın ən gözəl universitet şəhərciyi" adlandırırlar. Universitetə əlavə 243 hektarlıq ərazi məxsusdur ki, burada da müxtəlif idman kompleksləri və meşə-park massivləri yerləşir. Hazırda universitetdə əlavə korpusların, laboratoriyaların, yataqxanaların tikintisi davam etdirilir.

Yale kitabxanası çox zəngindir. ümumilikdə kitabxananın fondu 11 milyondan artıq kitaba, kolleksiyalara, arxivlərə, musiqi yazılarına, xəritələrə və başqa nadir eksponatlara malikdir. Bu, ABŞ-də üçüncü, dünyada isə ikinci ən böyük universitet kitabxanasıdır. Vahid kompüterləşdirilmiş kataloq 40-dan çox ixtisas kitabxanalarını cəmləşdirir: qeyri-adi gözəlliyə malik olan qotik Sterlinq kitabxanasından başlayaraq 800000-dən çox nadir kitab və sənədlər toplusu olan Bayneke əlyazmalar və nadir kitablar kolleksiyası kitabxanasına qədər.

Yale humanitar elmlər sahəsində böyük nailiyyətlər əldə etdiyi üçün çoxları bilmir ki, universitet həmçinin ABŞ-nin ən aparıcı elmi-tədqiqat mərkəzlərindən biridir. Yale'in biologiya, kimya, molekulyar biofizika və biokimya, fizika, astronomiya, riyaziyyat, hesablama texnikası, geologiya və geofizika, ətraf mühitin mühafizəsi və s. kafedraları mütəmadi olaraq Amerikanın ən yaxşı proqramları sıralarına daxil olur.

Öz nailiyyətlərini möhkəmləndirərək və inkişaf etdirərək Yale laboratoriyaların, dəqiq elmlər, mühəndislik profilli fakültələrin auditoriyalarının genişləndirilməsi, təkmilləşdirilməsi üçün 500 milyon dollardan çox vəsait ayırır. Yaxın 10 ildə universitet tibb və biotexnologiya sahəsi üzrə tədqiqatların maddi bazasının inkişafı məqsədilə əlavə 500 milyon dollar ayıracaq.

Yale Universitetinin beynəlxalq əlaqələr ənənəsi XIX-cu əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Həmin dövrdən professor və müəllimlər xarici ölkələrə elmi səfərlər etməyə başladılar. Yale öz divarlarında xarici tələbə qarşılayan ilk universitetlərdən biridir: ilk Latın amerikalı tələbə buraya 1830-cu, çinli tələbə 1850-ci ildə daxil olmuşdu. Bu gün Yale müxtəlif beynəlxalq proqram və tədqiqatlarda aktiv iştirak edir.

Universitetdə 50-dən çox dil öyrədilir, beynəlxalq münasibətlərə aid 600-dən artıq kurs keçilir. 40 il ərzində bu istiqamət üzrə liderliyini saxlayan Yale beynəlxalq tədqiqatlar mərkəzi hazırda bakalavr dərəcəsində 6, magistr dərəcəsində isə 4 ixtisas təklif edir. Tətbiqi linqvistik tədqiqatlar, mərkəzi qloballaşma problemlərinin tədqiqatı və beynəlxalq maliyyə mərkəzləri beynəlxalq proqramlara artan marağı inkişaf etdirir və Yale'in ixtisaslaşmış fakültələrinin fəaliyyətini zənginləşdirir.

Yale ildən-ilə xarici tələbələrin artımı ilə fəxr edir, universitet tələbələrinin 16%-dən çoxu xarici tələbələrdir. Yeni "Dünya liderləri" proqramı çərçivəsində hər tədris ili bütün dünyada gələcəkdə öz ölkələrinin inkişafı üçün mühüm nailiyyət verə biləcək görkəmli elm xadimləri Yale Universitetinə cəlb olunur; dünyanın 100-dən çox ölkələrindən 1500 alim işləmək və yaşamaq üçün Yale'ə gəlir.

Yale Universitetinin çoxsaylı uğurlu və məşhur məzunları var. 1989-cu ildən başlayaraq ABŞ-nin bütün prezidentləri Yale'in məzunları olub. Corc Nerbert Uoiker Buş (ata — Buş), Bill Klinton, eləcə də onun həyat yoldaşı, ABŞ-nin hazırkı Dövlət katibi Hillari Klinton, Corc Uolker Buş (oğul — Buş), onun qızı Barbara Buş, Amerikanın keçmiş vitse-prezidenti Riçard Dik çeyni də Yale'in məzunlarındandır. Morze əlifbasının ixtiraçısı Samuel Morzeni, məşhur uşaq psixoloqu Benjamin Spoku, yazıçı Sinkler Lyuisi, iqtisadçı Corc Akerlofu, jurnalist və yazıçı Bob Vudvardı, "Pepsi" kamraniyasının prezidenti İndra Krisnamurti Nuyini, CBS telekamraniyasının prezidenti Erik Oberi, "Boinq" kamraniyasının direktorlar şurasının sədri Ceyms Mak Nerni də Yale Universitetinin tanınmış məzunlarındandır.

Yale Universiteti Amerikanın elit universitetləri qrupuna daxildir.

Universitet Beynəlxalq Tədqiqat Universitetləri Alyansına daxildir.^[2]

"Academic Ranking of World Universities"dəki yeri:^[3]

2003[4]	2004[5]	2005[6]	2006[7]	2007[8]	2008[9]	2009[10]	2010[11]	2011[12]	2012[13]	2013[14]	2014[15]	2015[16]
8	11	11	11	11	11	11	11	11	11	11	11	11

"QS World University Rankings"dəki yeri:

2015/16[17]	2014/15[18]	2013/14[19]	2012/13[20]	2011/12[21]	2010/11[22]
15	10	8	7	4	3

"Times Higher Education World University Rankings"dəki yeri:

2015/16[23]	2014/15[24]	2013/14[25]	2012/13[26]	2011/12[27]	2010/11[28]
12	9	11	11	11	10

• Con Şatak
• Con Kerri
• Corc Buş

• Yale Universiteti ^{[ölü keçid]}