Zəfəran

Zəfəran
Zəfəran
Elmi təsnifat
	Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Embryophytes Klad: Polysporangiophytes Klad: Tracheophytes Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Birləpəlilər Dəstə: Qulançarçiçəklilər Fəsilə: Süsənkimilər Yarımfəsilə: Crocoideae Triba: Ixieae Cins: Zəfəran
Beynəlxalq elmi adı
	Crocus L., 1753;
ITIS	43285
NCBI	58949

Zəfəran (lat. Crocus) — bitkilər aləminin qulançarçiçəklilər dəstəsinin süsənkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

Bu bitkinin 1 qramı 100 litr suyu sarı rəngə boyayır. Gövdə, demək olar ki, inkişaf etmir. Yarpaqlar kökətrafınada yerləşərək rozet əmələ gətirir. Yazın əvvəllərində çiçək açır. Çiçək yağmurlu havalarda və gecələr qapanır. Zəfəranın çiçəyinin dişiciyindən ədviyyat kimi istifadə olunur. Soyuq və şaxtalı havalara tab gətirə bilən zəfəranın kökü −18°dən +40°-dək temperaturda inkişaf edir. Amma çiçəkləmə dövründə, əksinə olaraq quru və günəşli hava əlverişlidir, çünki zəfəranın çiçəkləri donmağa qarşı çox həssasdır. Zəfəranın becərilməsi 3 min il öncəyə gedib çıxır. Bu bitki əsasən İranda, İspaniyanın cənubunda və Pakistanın Kəşmir əyalətində, həmçinin Azərbaycan, ABŞ, Mərakeş, Hindistanda, Meksikada, Türkiyədə, Fransada, Misirdə, Əfqanıstanda və Çində becərilir. Zəfəran bitkisi yüksək miqdarda maye tələb edir ki, bu səbəbdən də o yalnız Kəşmirdə illik 1000–1500 mm yağıntı düşməsi səbəbilə suvarılmadan yetişdirilir. Hətta illik 500 mm yağıntı düşən Yunanıstanda və 400 mm yağıntı düşən İspaniyada belə zəfəranı yalnız suvarma yolu ilə yetişdirmək mümkündür. Azərbaycan dilindən başqa ərəb dilində də bu bitkiyə "zəfəran" deyilir. İspanca "azafran", ingiliscə "saffron", fransızca "safrane", italyanca "zaferano" və hind dilində "zuffron" adlanır. Zəfərandan əsasən boyaçılıqda, əczaçılıqda və yeyinti sənayesində istifadə olunur. Keçmişdə boyaçılıqda xalça və s. boyamaq üçün geniş istifadə olunub. Buna səbəb həm boyama gücünün həddindən artıq çox olması (öz miqdarının 100 min misli qədər), həm də xoşagələn parlaq sarı rəng verməsi idi. Amma zəfəranın qiymətinin baha olduğuna görə indi boyaq maddəsi kimi çox az istifadə olunur. Zəfəranın əsas istehsalçısı İrandır. Belə ki, bu ölkənin payına ümumi zəfəran istehsalının 65%-dən çoxu düşür. İran hər il 40-dan çox ölkəyə ümumilikdə 200 tona yaxın zəfəran ixrac edir. Bu ölkələr əsasən İspaniya, BƏƏ, Almaniya, İtaliya, Fansa, Bəhreyn və İsveçrədir. Dünyada zəfəranın 70 cinsinə aid 1800 növü məlumdur.

Növləri

Crocus abantensis T.Baytop & B.Mathew
Crocus adanensis T.Baytop & B.Mathew
Crocus aerius Herb.
Crocus alatavicus Regel & Semen.
Crocus aleppicus Baker
Crocus almehensis C.D.Brickell & B.Mathew
Crocus ancyrensis (Herb.) Maw
Crocus angustifolia Weston
Crocus angustifolius Weston
Crocus antalyensis B.Mathew
Crocus asumaniae B.Mathew & T.Baytop
Crocus atticus (Boiss. & Orph.) Orph.
Crocus autranii Albov
Crocus banaticus J.Gay
Crocus baytopiorum B.Mathew
Crocus biflorus Mill.
- Crocus biflorus subsp. adamii (J.Gay) K.Richt.
- Crocus biflorus subsp. alexandri (Nicic ex Velen.) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. artvinensis (J.Philippow) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. crewei (Hook.f.) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. isauricus (Siehe ex Bowles) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. nubigena (Herb.) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. pulchricolor (Herb.) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. stridii (Papan. & Zacharof) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. tauri (Maw) B.Mathew
- Crocus biflorus subsp. weldenii (Hoppe & Fürnr.) K.Richt.
Crocus boissieri Maw
Crocus boryi J.Gay
Crocus boulosii Greuter
Crocus caeruleus Weston
Crocus cambessedesii J.Gay
Crocus cancellatus Herb.
- Crocus cancellatus subsp. damascenus (Herb.) B.Mathew
- Crocus cancellatus subsp. mazziaricus (Herb.) B.Mathew
Crocus candidus E.D.Clarke
Crocus carpetanus Boiss. & Reut.
Crocus cartwrightianus Herb.
Crocus caspius Fisch. & C.A.Mey. ex Hohen.
Crocus chrysanthus (Herb.) Herb.
Crocus corsicus Vanucchi
Crocus cvijicii Kosanin
Crocus cyprius Boiss. & Kotschy
Crocus dalmaticus Vis.
Crocus danfordiae Maw
Crocus etruscus Parl.
Crocus flavus Weston
- Crocus flavus subsp. dissectus T.Baytop & B.Mathew
Crocus fleischeri J.Gay
Crocus × fritschii Derganc
Crocus gargaricus Herb.
Crocus gilanicus B.Mathew
Crocus goulimyi Turrill
- Crocus goulimyi subsp. leucanthus (B.Mathew) B.Mathew
Crocus graveolens Boiss. & Reut.
Crocus hadriaticus Herb.
- Crocus hadriaticus subsp. parnassicus (B.Mathew) B.Mathew
- Crocus hadriaticus subsp. parnonicus B.Mathew
Crocus hartmannianus Holmboe
Crocus hermoneus Kotschy ex Maw
Crocus heuffelianus Herb.
- Crocus heuffelianus subsp. scepusiensis (Rehmer & Wol.) Dostál
Crocus hittiticus T.Baytop & B.Mathew
Crocus × hybridus Petrovic
Crocus hyemalis Boiss. & Blanche
Crocus ilvensis Peruzzi & Carta
Crocus imperati Ten.
Crocus karduchorum Kotschy ex Maw
Crocus kerndorffiorum Pasche
Crocus korolkowii Maw & Regel
Crocus kosaninii Pulevic
Crocus kotschyanus K.Koch
Crocus laevigatus Bory & Chaub.
Crocus leichtlinii (Dewer) Bowles
Crocus ligusticus Mariotti
Crocus longiflorus Raf.
Crocus malyi Vis.
Crocus mathewii Kerndorff & Pasche
Crocus melantherus Boiss. & Orph. ex Maw
Crocus michelsonii B.Fedtsch.
Crocus minimus DC.
Crocus moabiticus Bornm.
Crocus naqabensis Al-Eisawi & Kiswani
Crocus nerimaniae Yüzb.
Crocus nevadensis Amo & Campo
Crocus nivalis Bory & Chaub.
Crocus niveus Bowles
Crocus nudiflorus Sm.
Crocus ochroleucus Boiss. & Gaill.
Crocus olivieri J.Gay
- Crocus olivieri subsp. balansae (J.Gay ex Maw) B.Mathew
Crocus oreocreticus B.L.Burtt
Crocus pallasii Goldb.
- Crocus pallasii subsp. dispathaceus (Bowles) B.Mathew
- Crocus pallasii subsp. haussknechtii (Boiss. & Reut. ex Maw) B.Mathew
Crocus paschei Kerndorff
Crocus × paulineae Pasche & Kerndorff
Crocus pelistericus Pulevic
Crocus pestalozzae Boiss.
Crocus pulchellus Herb.
Crocus reticulatus Steven ex Adam
Crocus robertianus C.D.Brickell
Crocus rujanensis Randjel. & D.A.Hill
Crocus sativus L.
Crocus scardicus Kosanin
Crocus scharojanii Rupr.
- Crocus scharojanii subsp. lazicus (Boiss.) B.Mathew
Crocus serotinus Salisb.
- Crocus serotinus subsp. clusii (J.Gay) B.Mathew
- Crocus serotinus subsp. salzmannii (J.Gay) B.Mathew
Crocus sieberi J.Gay
Crocus sieheanus Barr ex B.L.Burtt
Crocus speciosus M.Bieb.
Crocus suaveolens Bertol.
Crocus sublimis Herb.
Crocus suworowianus K.Koch
Crocus tauricus (Trautv.) Puring
Crocus thirkeanus K.Koch
Crocus thomasii Ten.
Crocus tommasinianus Herb.
Crocus tournefortii J.Gay
Crocus vallicola Herb.
Crocus veluchensis Herb.
Crocus veneris Tapp. ex Poech
Crocus vernus (L.) Hill
Crocus versicolor Ker Gawl.
Crocus vitellinus Wahlenb.
Crocus wattiorum (B.Mathew) B.Mathew

Azərbaycanın dərman bitkiləri

Zəfəran lap qədimdən dərman maddəsi olaraq istifadə edilir. Bu bitki iştahasızlıq, bronxit, həzm sistemi pozğunluqları və yuxusuzluq kimi xəstəliklərə qarşı müalicədə istifadə olunur. Zəfərandan, həmçinin xərçəng xəstəliyinin müəyyən edilməsində də istifadə olunur. ABŞ, Yaponiya, Rusiya, İspaniya, Fransa, Rumıniya və İngiltərədə siçanlar üzərində aparılan təcrübələrdə də zəfərandan istifadə olunur.

Həmçinin bax

Gözəl zəfəran

İstinadlar

↑ Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 23. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
↑ Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 36.

[_fca5e4efde3773ec-1] Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 23. doi:10.5962/BHL.TITLE.746

[_2541520ec4322c7f-2] Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 36.

[1]

[2]