Ziviyə dəfinəsi

Ziviyə — İranın Kürdüstan ostanının ərazisində, Manna dövlətinə aid[1] arxeoloji abidə kompleksi. Ziviyə abidələri daha çox buradan tapılan dəfinə ilə məşhurlaşmışdır.

Ziviyə dəfinəsi
Xəritə
36°15′43″ şm. e. 46°41′16″ ş. u.HGYO
Ölkə
Yerləşir Saqqız şəhristanı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yerləşmə yeri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dəfinə, Saqqız yaxınlığında Ziviyə kəndinin sakinləri tərəfindən aşkarlanmışdır. Ziviyə kəndinin adı II Sarqonun və Aşşurbanipalın kitabələrində Zibia-İzzibia-Uzbia kimi qeyd edilmişdir. Bu dəfinəyə aid tapıntılar bugün müxtəlif dövlət və şəxsi kollkesiyalarında qorunub saxlanılır. Bu dəfinəyə aid tapıntılar 1960-cı illərdən etibarən alış-satış obyektinə çevrilmişdir. Bugün Ziviyə dəfinəsinə aid tapıntılara Nyu Yorkda Metropoliten[2], Parisdə Luvr və Londonda Britaniya muzeylərinin kolleksiyalarında təsadüf edilir. Bu materiallar əsasında da ayrı-ayrı məqalələr qələmə alınmışdır. [3][4][5][6]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ziviyə dəfinəsi əşyaları b.e.ə. IX— b.e.ə. VII əsrlərə aid edilir. Ziviyə dəfinəsi bu əraziyə bir tərəfdən güclü qonşuların (təcavüzünün) gücləndiyi, digər tərəfdən isə yeni köçəri tayfaların daha intensiv axınının başlandığı həmin «hərc-mərclik dövrü»nü özündə əks etdirir. Bütün bunlar təsərrüfat formalarında dəyişikliklərə, əhalinin təsviri sənətində müxtəlif üslubların qarışmasına və paralel mövcudluğuna səbəb oldu. [7]

Tədqiqi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Solmaz Qaşqay Manna dövləti ilə bağlı yazdığı tədqiqat əsərində Manna tarixində mühüm rol oynayan bu abidə barədə ətraflı məlumat vermişdir. O Ziviyənin öyrənilməsi, buradan aşkar edilmiş artefaktlara da əsərində xüsusi diqqət yetirmişdir.[8] O əsərində Ziviyənin tədqiqi tarixinə də toxunmuşdur. Həmin əsərdə Roman Girşmana istinadən qeyd edilir ki, Ziviyə tapıntılarının aşkar edildiyi Saqqız adlı yeri tutan skiflər ona öz adlarını vermiş və Saqqız sözü Saka sözündən törənmişdir.[9]

Kubanyanı və Şimali Qara dənizyanı skif kurqanlarının sənət abidələri ilə müqayisə edilən Ziviyə dəfinəsinin skif üslubu qızıl əşyalarını Boris Piotrovski b.e.ə. VII əsrin sonuna və b.e.ə. VI əsrin əvvəllərinə aid edir. [10]

Riçard Barnet Ziviyə dəfinəsini müxtəlif dövrlərdə və ayrı-ayrı üslublarda hazırlanmış əşyalarla birgə dəfn sayır. Bütün bu əşyaların tapıldığı sarkofaqı təsvirlərinə və formasına görə o, b.e.ə. VII əsrin sonlarına aid edir. [11]

Andre Qodard əşyaların əksəriyyətini, Roman Girşman isə onların ancaq bir qismini (digərlərini o, aşşurlara və ya skiflərə aid edir) mənşəcə yerli hesab edirlər.

A. Qodar ilk, eləcə də sonrakı nəşrlərində güman edir ki, skiflər mannalıların incəsənətini qəbul etmiş və bu sintez sayəsində sonralar Ön Asiya və Orta Rusiyada yayılmış «skif heyvani üslubu»nu yaratmışlar.[12]

Artefaktlar və üslubu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ziviyə dəfinəsində 350-dək qızıl, gümüş, tunc və sümükdən hazırlanmış incəsənət əşyaları aşkar edilmişdir. Əşyaların əsas kütləsini e.ə. VIII–VII əsrlərə aid edirlər. Bir çox əşyalarda Urartu, Suriya-Finikiya və Aşşur incəsənətinin təsiri maddiləşmişdir. Dəfinədə məlum olan Ön Asiya incəsənəti abidələrindən başqa qarışıq üsluba malik olan əşyalar da təmsil edilmişdir. Qarışıq üsluba malik olan əşyalarda Ön Asiyaya xas olan cəhətlər üslubun, texnikanın, təsvir detallarının yeni, o zamanadək məlum olmayan cəhətləri ilə uzlaşır. Onlar bəzək əşyaları, silahlar, insiqniyalar (ali hakimiyyət işarələri) və başqalarıdır. Bu əşyaların sırasında qızıldan hazırlanmış pektoralı, qılınc dəstəyinin başlığını, qılıncın aşağı qismini, diadema qırığını, düzbucaqlı medalları, gümüş nimçəni, at ləvazimatının gümüş və tuncdan hazırlanmış detallarını göstərmək olar. Həmin əşyalar Mannada və qonşu vilayətlərdə Həsənlitəpə, Marlıqtəpə metalişləmə ustalarının xələfləri, yəni mannalılar tərəfindən hazırlanmışdır.

Ziviyə dəfinəsinin əşyaları arasında qızıl işləməli gümüş boşqab vardır. [13] Tapılan tapıntılar içərisində metal qab tapıntılarından heyvan başı formasında hazırlanmış ritonları qeyd etmək olar. Ziviyədə qoç başlı qızıl riton qab aşkar edilmişdir. R. Girşmanın qeyd etdiyi kimi heyvan formalı ritonlar Qərbi Asiyada geniş yayılmışdı. Onlara Aşşur, Urartu, İran, mili həm də Manna ərazilərindəki qazıntılarda təsadüf olunur. R. Girşman ritonları üç növə ayırır: heyvan bədənli ritonlar (e. ə. VIII əsrədək), heyvan başlı ritonlar (b. e. ə. VIII əsrdən başlayaraq və Midiyalılar dövründə) və Əhəmənilər dövrünə aid buynuz ritonlar. B.e.ə. I minilliyin əvvəllərinə aid muxtəlif formalı ritonlar daha çox Qərbi İranda yayılmışdır. [14][15] Ziviyədə şir başlıqlı bilərzik də tapılmışdır. E. Porada onu b. e. ə. VIII-VII əsrlərə aid edir.[16]

Ziviyədə aşkara çıxarılmış qızıl pektoralın yuxarı registrində dirilik ağacına bənzədilmiş ağac, onun yanlarında qabaq ayaqlarını qaldırmış dağ keçiləri, aşağı registrdə qanadlı öküzlər təsvir edilmişdi.

Ziviyədən yerli mannalı sənətkarların məhsulu hesab edilən iki qızıl kəmərin fraqmentləri tapılmışdır. Bütün qızıl lövhəciklərdə onu kəmərin dəri hissəsinə bərkitmək üçün dəliklər vardır. Kəsici alətlə edilən naxış mərasim nümayişində iştirak edən insan qrupu təsvir olunmuşdur.[17]

Abidə barədə mübahisəli fikirlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arxeoloq Oskar Vayt Muskarella dəfinədən aşkar edilən bütün tapıntılara şübhə ilə yanaşır və bu fikrini əldə edilən maddi mədəniyyət nümunələrinin normal arxeoloji şərtlər altında deyil, ayrı-ayrı xəzinə tacirləri vasitəsiylə əldə edilməsi ilə izah edir. O, belə qənaətə gəlir ki, əldə edilmiş artefaktların hər hansı birinin həqiqətən də Ziviyədən aşkar edilməsinə dair obyektiv mənbə məlumatı yoxdur və tapılan tapıntılar qrup halında hər hansı bir tarixi və arxeoloji dəyərə sahib deyil.[18] Bununla kifayətlənməyən Muskarella Ziviyə abidələrini müasir dövrdə hazırlanmış saxta artefakt adlandırır.[19]

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Qızıl boyunbağı
    Qızıl boyunbağı
  • Qızıl riton - içki qabı (Ziviyə yaxınlığında Qəfləntuhdan, İranın qərbindən aşkar edilmiş tapıntı, b.e.ə. VII əsr - b.e.ə. VI əsr, Tehranda Reza Abbasi muzeyinin kolleksiyasından)
    Qızıl riton - içki qabı (Ziviyə yaxınlığında Qəfləntuhdan, İranın qərbindən aşkar edilmiş tapıntı, b.e.ə. VII əsr - b.e.ə. VI əsr, Tehranda Reza Abbasi muzeyinin kolleksiyasından)
  • Qızıl lövhə (ABŞ-ın Ohayo ştatındakı Tsintsinatti İncəsənət muzeyində qorunub saxlanılan b.e.ə. VIII-VII əsrlərə aid artefakt)
    Qızıl lövhə (ABŞ-ın Ohayo ştatındakı Tsintsinatti İncəsənət muzeyində qorunub saxlanılan b.e.ə. VIII-VII əsrlərə aid artefakt)
  • Qızıl lövhə (ABŞ-ın Ohayo ştatındakı Tsintsinatti İncəsənət muzeyində qorunub saxlanılan b.e.ə. VIII-VII əsrlərə aid artefakt)
    Qızıl lövhə (ABŞ-ın Ohayo ştatındakı Tsintsinatti İncəsənət muzeyində qorunub saxlanılan b.e.ə. VIII-VII əsrlərə aid artefakt)
  • Ziviyədən tapılan məcməyi ("İran. su və səhra arasında erkən mədəniyyətlər" adı altında 13 aprel 2017-ci ildə AFR-də keçirilmiş Bonn sərgisindən)
    Ziviyədən tapılan məcməyi ("İran. su və səhra arasında erkən mədəniyyətlər" adı altında 13 aprel 2017-ci ildə AFR-də keçirilmiş Bonn sərgisindən)
  • Qızıl parçası
  • Mərmər qab (Ziviyə (Kürdüstan ostanı), b.e.ə. I minillik, İran Milli Muzeyi)
    Mərmər qab (Ziviyə (Kürdüstan ostanı), b.e.ə. I minillik, İran Milli Muzeyi)
  • Zoomorf formalı qab - Fransanın Luvr muzeyində "Qədim şərq bölməsində" qorunub saxlanılan, b.e.ə. VIII-b.e.ə. VII əsrlərə aid terrakota formalı qab
    Zoomorf formalı qab - Fransanın Luvr muzeyində "Qədim şərq bölməsində" qorunub saxlanılan, b.e.ə. VIII-b.e.ə. VII əsrlərə aid terrakota formalı qab
  • İrir saxsı qab (Ziviyə (Kürdüstan ostanı), İran Milli Muzeyi)
    İrir saxsı qab (Ziviyə (Kürdüstan ostanı), İran Milli Muzeyi)
  • Qolbağ
    Qolbağ
  • Döyüşçü
    Döyüşçü
  • Qalxan
    Qalxan
  • Boyunbağı
    Boyunbağı
  • Qabartma təsvirlər
    Qabartma təsvirlər
  • Qoç formalı saxsı qab (Riton) (Ziviyə (Kürdüstan ostanı), b.e.ə. I minillik, İran Milli Muzeyi, inventar № 2859)
    Qoç formalı saxsı qab (Riton) (Ziviyə (Kürdüstan ostanı), b.e.ə. I minillik, İran Milli Muzeyi, inventar № 2859)
  • Kuzə (Ziviyə (Kürdüstan ostanı), b.e.ə. I minillik, İran Milli Muzeyi, inventar №5538)
    Kuzə (Ziviyə (Kürdüstan ostanı), b.e.ə. I minillik, İran Milli Muzeyi, inventar №5538)

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Georg Morgenstierne, Jacques Duchesne-Guillemin – Monumentum Georg Morgenstierne, Выпуск 21, E. J. Brill, 1981, Стр. 124
  2. ↑ "Panel fragment | Iran | Iron Age III | The Metropolitan Museum of Art". 2023-04-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-06.
  3. ↑ "ZIWIYE – Encyclopaedia Iranica". 2024-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-06.
  4. ↑ A. Godard, in Musée Cernuschi, Iran: pièces du Musée de Téhéran, du Musée du Louvre et de collection particulières [Exposition. Catalogue Illustré], Paris, 1948, pp. 9, 14.
  5. ↑ “The Arabian Nights Story of the Gold Treasure of Ziwiye,” Illustrated London News, 6 May 1950b, pp. 714-15.
  6. ↑ Bronze and Iron Ancient Near Eastern Artifacts in the Metropolitan Museum of Art, New York, 1988.
  7. ↑ R. H. Dyson. Archaeological Scrap Glimpses of History of Ziwiye Expedition, v, 3, 1963. pp. 32-37
  8. ↑ Qaşqay, Solmaz. Manna dövləti. Bakı: Azərnəşr, 1993, 107 səh.
  9. ↑ Excavations in Kaluraz, Gilan. "Bulletin of the Asia Institute Pahlavi University", 3, 1973.
  10. ↑ Б. Б. Пиотровский. Ванское царство. M, 1959, c. 255.
  11. ↑ Richard Barnett. The Treasure of Ziwiye. "Iraq", XVIII, 2, 1956, pp. 111 - 115
  12. ↑ A. Godard. Le Tresor de Ziwiye. Haarlem, 1950; yenə onun L'Art de İran, Paris, 1962.
  13. ↑ R. Ghirshman. Persia from the Origins to.Alexander the Great, pp. 109
  14. ↑ R. Ghirshman. Le rhyton en Iran. Notes Iraniennes, XI. "Artibus Asiac", XXV, 1, 1962 pp. 75-77
  15. ↑ R. Ghirshman. Iran Protoiranier, Merler, Achameniden. München, 1964, pp. 124, 326-628
  16. ↑ Porada, Edith. The Art of Ancient Iran. New York, 1965, p. 123-136
  17. ↑ R. Ghirshman, “Le Trésor de Sakkez, les origines de l’art mède et les bronzes du Louristan,” Artibus Asiae 13, 1950, pp.192-194
  18. ↑ Muscarella, Oscar White (1977), Archaeology, Artifacts and Antiquities of the Ancient Near East: Sites, Cultures, and Proveniences. p. 955
  19. ↑ Muscarella, Oscar White (2000), The Lie Became Great. The Forgery of Ancient Near Eastern Cultures. Groningen, Styx 2000, p. 76-81, ISBN 9056930419, google books