Поиск по словарям.

Demoqrafiya (q.yun. δῆμος — xalq, q.yun. γράφω — yazıram) — əhali artımının qanunauyğunluqları, onun sosial-iqtisadi şəraitdən, təbii amillərdən asılılığını, miqrasiyanı, əhali sıxlığını və onun paylanmasını öyrənən elm. Dünya əhalisinin demoqrafiyası heç bir tarixi dövrdə sabit qalmamış, hər zaman dəyişikliyə məruz qalmışdır. Kapitalizmdən əvvəlki dövrdə dünya əhalisinin sayı çox yavaş artırdı. Bu hadisə daha çox aramsız müharibələr, epidemiyalar, insanların həyat səviyyəsinin aşağı olması ilə əlaqədardır. 1900-cü ildə dünya əhalisi 1.6 mlrd., 1960-cı ildə 3 mlrd., 2000-cı ildə 6 mlrd. olmuşdur. Demoqrafların hesablamalarına görə dünya əhalisi bu sürətlə artmağa davam etsə 2040-cı ildə dünyada 10 mlrd. insan yaşayacaq.

Demoqrafik partlayış — sosial-iqtisadi və ekoloji həyat şəraitinin dəyişilməsilə növün fərdlərinin, o cümlədən əhalinin kəskin artması. == Ümumi məlumat == Demoqrafik partlayış əhalinin sayının durmadan artması yarandığı vaxtdan bəşəriyyət üçün xasdır. Eramızın əvvəlində planetdə əhalinin sayı 180 milyona yaxın idi, 1500-cü ildə say 425 milyon nəfərə çatdı. == Səbəbləri == Tarixçi-demoqraf Aydın Məmmədov yazır ki, tarixi baxımdan demoqrafik artım bioloji cəhətdən yox, qanunauyğunluq nöqteyi-nəzərincə qiymətləndirilir. Burada bir neçə dövr fərqləndirilir. Birinci dövr neolit dövrü adlanır. Bu dövr aşağı səviyyədə doğum, yüksək səviyyədə ölümlə fərqlənirdi. Bu dövrdən sonra ikinci dövrdə sosial-iqtisadi şərait dəyişmiş və əhalinin yüksək doğum və yüksək ölümlə səciyyələnən təkrar istehsalı baş vermişdir. Üçüncü dövr əhalinin təkrar istehsalı aşağı səviyyədə doğum və aşağı səviyyədə ölüm prinsipi üzrə baş vermişdir. İndiki dövrün özünəməxsus xüsusiyyəti yüksək iqtisadi, elmi-texniki, mədəni sürətinin çox aşağı və bəzən sıfıra yaxınlaşmasından və əksinə, iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrdə əhali sayının çox sürətlə (demoqrafik partlayış) artmasından ibarətdir.

Demoqrafik siyasət - dövlət orqanları və digər sosial institutlar vasitəsilə əhalinin artımının nizama salınması sahəsində məqsədyönlü fəaliyyətə əsaslanan, əhalinin sayı və strukturu dinamlkasını sabit saxlamağa və ya dəyişdirməyə xidmət edən siyasət. == Məqsəd və vəzifələri == Demoqrafik siyasət doğum sayı, nikahlılıq, boşanma, əhalinin yaş strukturu və onun ölüm miqdarına təsir edən siyasətdir. Geniş mənada demioqraflk siyasəti bəzən əhalinin artması ilə eyniləşdirilir, dar mənada isə onun tərkib hissələrindən biri kimi nəzərdən keçirilir. O, sosial və iqtisadi siyasətlə bağlı olsa da, özünəməxsus xüsusiyyətlərə də malikdir. Demoqrafik siyasətin obyekti kimi ölkələr, onların ayrı-ayrı bölgələri və eləcə də əhalinin ayrı-ayrı qrupları (koqortası - biriəşmiş dəstəsi) da çıxış edə bilər. Demoqrafik siyasət, əsasən müxtəlif tədbirlər kompleksinə əsaslanır; iqtisadi, inzibati-hüquqi, tərbiyəvi və təbliğati. Əsasən doğum sayının stimullaşdınlmasına yönəldilən iqtisadi tədbirlərin siyahısına ödənilən məzuniyyət və uşaqların doğulması zamanı müxtəlif müavinətlər, ailənin sayından, yaşından və tərkibindən asılı olaraq uşaqlara verilən müavinət - proqressiv şkala üzrə müxtəlif borclar, kreditlər, vergi və mənzil güzəştləri və s. aiddir. İnzlbati-hüquqi tədblrlər nikaha daxil olma yaşını, boşanmanı, abortlar və kontraseptlərin qəbuluna münasibəti, ailənin dağılması zamanı ananın və uşaqlann əmlak vəziyyətini, işləyən qadınların iş rejimini və s. nizama salan qanunverici aktları birləşdirir.

Tarixi demoqrafiya — demoqrafik prosesləri və onların tarixi inkişafını öyrənən elm. Tarixi demoqrafiya bəşər tarixinin ayrı-ayrı dövrlərində doğumun və ölümün inkişaf dinamikasını, istər ümumi tarixi proseslərin gedişatı, istərsə də konkret tarixi hadisənin səbəbləri əsasında öyrənməklə ayrı-ayrı demoqrafik hadisələr arasında oxşar və fərqli xüsusiyyətləri, həmçinin bu oxşarlığı, eyniyyəti və fərqliliyi, fərdiliyi doğuran səbəbləri üzə çıxarır. Tarixi demoqrafiyanın mənbələri araşdırmanın dövrünə və mövzularına görə dəyişir. Son dövrdə - XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq əksər Avropa ölkələrində, daha sonra isə dünyanın digər ölkələrində - tarixi demoqraflar hökumətlərin topladığı məlumatlardan, siyahıyaalmalardan və həyati statistikalardan də istifadə edirlər. Erkən müasir dövrdə, tarixi demoqraflar, fransız tarixçisi Luis Henri tərəfindən hazırlanmış üsullardan, ocaq və sorğu vergi qeydlərindən istifadə edərək, vəftiz, evlilik və dəfn hadisələrinin gizli qeydlərinə çox güvənirlər. Tarixi demoqrafiyada tədqiqat şərti olaraq üç əsas istiqamətə ayrılır: 1) əhalinin sayının, tərkibinin və sıxlığının, habelə miqrasiya və köçmə dinamikasının tədqiqatları; 2) bu proseslərin və onların sosial məkanlarının tarixi təhlili; 3) demoqrafik amillərin tarixi prosesdəki rolunun və demoqrafik proseslərin tarixi şərtliliyinin öyrənilməsi. Tarixi demoqrafiya mənbələrdən asılı olaraq üç dövrə bölünür - yazıyaqədərki, pre-statistik, statistik. Yazıyaqədərki dövrün tədqiqatları paleoantropologiya, arxeologiya və etnoqrafiya məlumatlarından istifadə edərək paleodemoqrafiya mövzusudur. Statistikadan əvvəlki dövrün demoqrafik mənbələrinin çatışmazlığı və parçalanması, həmçinin dolayı tədqiqatlardan istifadə ehtiyacı xüsusi metodların inkişafına səbəb oldu. Ən çox öyrənilənlər XVI-XVIII əsrlər Qərbi Avropa demoqrafik tarixinə aid mənbələrdir.

Demoqrafik dividend — ölkənin iqtisadi inkişafı üçün əhəmiyyətli bir fürsət olaraq qəbul edilir və əhalinin yaş strukturunun dəyişməsi ilə bağlıdır. Bu konsept, gənc nəsil sayının artması və əmək qabiliyyətli yaşda olan (15-64 yaş arası) əhalinin payının yüksəlməsi nəticəsində yaranan iqtisadi imkanları ifadə edir. == Demoqrafik dividendin əsas aspektləri == Gənc Əhalinin Artımı — gənc nəsilin çoxluğu, iş gücünün artmasına səbəb olur. Bu, iqtisadiyyatın inkişafına müsbət təsir göstərir. İş Gücü — əmək qabiliyyətli yaşda olan insanların sayının artması, istehsalın artmasına və daha çox iqtisadi fəaliyyətə imkan tanıyır. Təhsil və İstihdam — demoqrafik dividendin faydalı olması üçün gənclərin yaxşı təhsil alması və iş bazarına inteqrasiya olunması vacibdir. Bu, onların bacarıqlarını artıraraq, iqtisadi inkişafa daha çox töhfə vermələrini təmin edir. Sosial İnvestisiyalar — demoqrafik dividendin həyata keçirilməsi üçün sosial siyasət, səhiyyə, təhsil və digər sahələrə sərmayə qoyulması lazımdır. Bu, gənc əhalinin potensialını maksimum dərəcədə istifadə etməyə kömək edir. İqtisadi Artım — doğuş nisbətinin azalması və yaşlı əhalinin artması ilə bağlı uzun müddətli iqtisadi problemlərlə üzləşməmək üçün demoqrafik dividendin düzgün istifadə edilməsi vacibdir.