Поиск по словарям.

İsmayıl Əbdülxalıq oğlu Axundov (8 dekabr 1897, Şamaxı – 28 yanvar 1952, Bakı) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına əsasən, dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən biri, ilk azərbaycanlı epidemioloq görkəmli alim. İsmayıl Axundov 1897-ci il dekabrın 8-də Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur. Kiçik yaşlarından valideynlərini itirən İsmayıl bir müddət dayısının, sonra isə qardaşının himayəsində yaşamışdır. O 1908-ci ildə Bakıda 2-ci kişi gimnaziyasına daxil olmuş və 1918-ci ildə həmin məktəbi bitirmişdir. 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin tibb fakultəsinə daxil olan İsmayıl Axundovun istedadını nəzərə alan Azərbaycan Demokratik Respublikası 1920-ci ilin əvvəlində onu dövlət hesabına Almaniyaya – Lüdviq Maksimilyan adına Münhen Universitetinin tibb fakultəsində təhsilini davam etdirməyə göndərmişdir. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini öyrənən Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923–1925 illər üçün məlumatında Axundovun təhsilinin bitməsinə 2 il qaldığı göstərilirdi. Görkəmli həkim-cərrah Mustafa Topçubaşov Almaniyada olarkən İsmayıl Axundovdan cərrahlıq ixtisasından epidemioloq ixtisasına keçməsini xahiş etmişdi. Bunun səbəbi Azərbaycan əhalisini əldən salan malyariya xəstəliyinə qarşı mübarizədə ixtisaslı həkim kadrlarının çatışmaması idi. 1926-cı ildə Münhen Universitetini əla qiymətlərlə bitirən İsmayıl assistent kimi həmin universitetdə saxlanılmışdır. 1927-ci ildə Hamburq şəhərində tropik xəstəliklər üzrə mütəxəssis kimi ixtisaslaşan İ.Axundovun istedadı Hamburq Tropik Xəstəliklər İnstitutunun məşhur epidemioloq alimi, professor Erik Martininin nəzərindən yayınmamış və o, İsmayıla öz yanında işləməyi təklif etmişdir.

Epidemiologiya müəyyən əhali içərisində səhiyyə və xəstəlik şəraitlərinin paylanmasının (kim, nə vaxt və harada olduğu) və müəyyənləşdirilməsinin öyrənilməsi və təhlilidir. Yəni bununla bağlı tibb sahəsidir. Bu, ictimai sağlamlığın təməl prinsipidir və profilaktik səhiyyə üçün xəstəlik və hədəflər üçün risk faktorlarını müəyyən edərək siyasət qərarlarını və sübuta əsaslanan təcrübəni formalaşdırır. Epidemiologlar tədqiqatların hazırlanması, məlumatların toplanması və statistik təhlili ilə kömək edir, nəticələrin təfsirini və yayılmasını dəyişdirir (akran nəzəriyyəsi və ardıcıl sistematik baxış daxil olmaqla). Epidemiologiya klinik tədqiqatlar, ictimai səhiyyə işləri və daha az dərəcədə bioloji elmlərdə əsas tədqiqatlarda istifadə olunan metodologiyanın inkişafına kömək etmişdir. Epidemioloji tədqiqatın başlıca sahələri arasında xəstəlik səbəbi, ötürülməsi, epidemiya istintaqı, xəstəlik nəzarəti, məhkəmə epidemioloji, peşə epidemiologiyası, tarama, biomonitoring və klinik sınaqlarda olduğu kimi müalicə təsiri müqayisə edilir. Epidemioloqlar, biologiya kimi digər elmi fənlərə də aiddir ki, xəstəlik proseslərini, statistik məlumatların səmərəli istifadəsini və müvafiq nəticələr əldə etməyi, ictimai elmləri yaxın və distal səbəbləri daha yaxşı başa düşə bilməli və məruz qalma qiymətləndirmə üçün mühəndisliyə çatdırılmalıdır.Epidemiologiya, sözün əsl mənasında "xalqın üzərindəki işin öyrənilməsi", yunanca epi, "əhali arasında", "demokralar", "insanlar, rayon" və "loqotiplər" mənasını verən "öyrənmə, söz, söylənmə" mənasını verən sözlər, yalnız insan əhalisinə aiddir. Lakin, "epizootologiya" termini mövcuddur və bitki populyasiyalarının (botanika və ya bitki xəstəliyi epidemiologiya) tədqiqatlarında tətbiq olunmasına baxmayaraq, bu termin zooloji əhalinin (baytarlıq epidemiologiyası) tədqiqatlarında geniş yayılmışdır. "Epidemiya" və "endemik" arasındakı fərq ilk növbədə Hippokrat tərəfindən bir populyasiyanı (endemik) "əhatə edən" əhalidən (epidemiyadan) "ziyarət edilən" xəstəlikləri ayırmaq üçün çəkilmişdir. "Epidemiologiya" termini əvvəlcə 1802-ci ildə İspaniyalı həkim Villalba tərəfindən Epidemiología Española-da epidemiya tədqiqatını təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir.

Genetik epidemiologiya — Genetik epidemiologiya, ailələrdə və populyasiyalarda sağlamlıq və xəstəliyin təyin edilməsində genetik faktorların rolunu və bu kimi genetik faktorların ətraf mühit faktorları ilə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. Genetik epidemiologiya genetikanın böyük qruplarda necə işlədiyinə dair statistik və kəmiyyət təhlili aparmağa çalışır. == Tərif == Genetik epidemiologiya termininin istifadəsi 1980 -ci illərin ortalarında yeni bir elmi sahə olaraq ortaya çıxdı. Rəsmi dildə desək, genetik epidemiologiya, sahənin qabaqcıllarından olan Nevton Morton tərəfindən qohum qruplarında xəstəliyin etiologiyasi, yayılması və idarə edilməsi və populyasiyalarda xəstəliyin irsi səbəbləri ilə məşğul olan bir elm olaraq təyin edilmişdir. Həm molekulyar epidemiologiya, həm də statistik genetika ilə yaxından əlaqəlidir, lakin bu üst -üstə düşən sahələrin hər birinin fərqli vurğuları, cəmiyyətləri və jurnalları var . Sahənin bir tərifi, genetik epidemiologiyanı hər hansı bir genetik əsası anlamaq üçün xüsusiyyətlərin ailəvi paylanmasının təhlili ilə məşğul olan elmi bir intizam olaraq təyin edən davranış genetikası ilə yaxından əlaqədardır. Genetik və ətraf mühit faktorları və insanlarda müxtəlif xəstəliklər və xüsusiyyətlər meydana gətirmək üçün necə qarşılıqlı əlaqədə olduqları tərif qəbul edir: "Genetik epidemiologiya, qohum qruplarında xəstəliyin və populyasiyalarda xəstəliyin irsi səbəblərinin etiologiyası, yayılması və nəzarətinin öyrənilməsidir." == Tarix == Eramızdan əvvəl IV əsrdə Hippokrat "Havalarda, Sularda və Yerlərdə" adlı yazısında davranış və ətraf mühit kimi faktorların xəstəliklərdə rol oynaya biləcəyini irəli sürmüşdü. Epidemiologiya, 1662 -ci ildə ölüm nisbətlərində rol oynadığını düşündüyü müxtəlif faktorları cədvəlləşdirərək statistik bir yanaşma istifadə edərək Londonda ölümü ölçməyə çalışan John Qrauntun işi ilə daha sistemli bir mərhələyə qədəm qoydu . John Snov epidemiologiyanın atası hesab olunur və xəstəliyin səbəbini, xüsusən də 1854 -cü ildə Londonda vəba epidemiyalarını aşkar etmək və hədəf almaq üçün statistikadan istifadə edən ilk adamdır. Xolera hadisələrini araşdırdı və çirklənmiş su quyuları olduğu vəba xəstəliyinin ən çox ehtimal olunan səbəbini müəyyən edən bir xəritəyə qoydu .

Molekulyar epidemiologiya — Molekulyar epidemiologiya, molekulyar səviyyədə müəyyən edilən potensial genetik və ekoloji risk faktorlarının ailələr daxilində və populyasiyalar arasında xəstəliyin etiologiyasına, yayılmasına və qarşısının alınmasına töhfəsinə diqqət yetirən bir epidemiologiya və tibb elminin bir qoludur. Bu sahə molekulyar biologiyanın ənənəvi epidemioloji araşdırmalara inteqrasiyasından yaranıb. Molekulyar epidemiologiya, xəstəliyin inkişaf riskini təsir edən xüsusi yolları, molekulları və genləri müəyyən etməklə xəstəliyin patogenezi haqqında anlayışımızı yaxşılaşdırır. Daha geniş mənada, genetik xüsusiyyətlər və ətraf mühit təsirləri arasındakı qarşılıqlı əlaqənin xəstəliklə necə nəticələndiyini anlamağa çalışır. Molekulyar epidemiologiya termini ilk dəfə 1973 -cü ildə Qripin molekulyar epidemiologiyası adlı məqaləsində Kilbourne tərəfindən irəli sürülmüşdür. Termin, Skulte və Perera tərəfindən Molekulyar Epidemiologiya Prinsiplər və Təcrübə haqqında ilk kitabın hazırlanması ilə daha da formalaşdı. Bu kitabın mərkəzində, populyasiyalarda xəstəliyin əsas mexanizmlərini anlamaq üçün ənənəvi molekulyar və epidemioloji tədqiqat strategiyalarını əlaqələndirmək üçün həyati bir vasitə kimi biomarkerin ölçülməsi və istismar edilməsinə səbəb olan və buna imkan verən molekulyar tədqiqatlardakı irəliləyişlərin təsiri dayanır. Əksər molekulyar epidemioloji tədqiqatlar bir nəticə əldə etmək üçün ənənəvi xəstəlik təyinetmə sistemindən istifadə edərkən (molekulyar səviyyədə məruz qalma istifadə edilərək), inandırıcı sübutlar xəstəliyin təkamülünün insandan insana fərqli olaraq fərqli bir şəkildə getdikcə fərqli bir prosesi təmsil etdiyini göstərir. Konseptual olaraq, hər bir fərd, hər bir fərddən fərqli bir bənzərsiz bir xəstəlik prosesinə malikdir ("unikal xəstəlik prinsipi"). Məruz qalma ilə xəstəliyin molekulyar patoloji təsiri (xüsusən də xərçəng) arasındakı əlaqəni araşdırmaq üçün edilən işlər 2000 -ci illər ərzində getdikcə daha çox yayılmağa başladı.