CƏBRİ

Əlaqələr cəbri və ya relyasiyalı cəbr (ing. Relational algebra) — verilənlər bazalarının idarə olunmasında: əlaqələri (cədvəlləri) emal etməyə imkan verən qaydalar və deyimlər toplusu. Əlaqələr cəbrində, adətən, aşağıdakı deyimlərdən istifadə olunur: SELECT, PROJECT, PRODUCT, UNION, INTERSEC, DIFFERENCE, JOIN (yaxud INNER JOIN) və DIVIDE; onların köməyilə verilənlər bazasında olan əlaqələrə əsaslanan yeni əlaqələr qurmaq üçün prosedurlar işlənib hazırlanır. İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

Bul cəbri — ədədi dövrələrin analiz və dizaynını təmin edən riyazi nəzəriyyədir. Rəqəmli kompüter dövrələrinin tətbiqində, ikili dəyişənlər üzərində təyin olunan ədədi əməliyyatları göstərir.Bul cəbri ikili say sisteminə əsaslanır. == Tarix == Diskret riyaziyyatın ən əhəmiyyətli bölmələrindən biri riyаzi məntiqdir. Bu еlmin əsаsını ХVII əsrdə аlmаn riyаziyyаtçısı və filоsоfu Q.Lеybnis qоymuşdur. О, bu gələcək еlmi əqli nəticələr hеsаbi və yа riyаzi məntiq аdlаndırmışdır. İrlаnd riyаziyyаtçısı və məntiqçisi Corc Bul ХIХ əsrdə bu еlmi məntiqin riyаzi аnаlizi аdlаndırmışdır. Bulun işlərinin dаvаmçılаrı və sistеmləşdiriciləri оlаn riyаziyyаtçısı Е.Şrеdеr və rus riyаziyyаtçısı P.S.Pоrеtski "riyаzi məntiqin" əsаs bаşlаnğıclаrı hаqqındа tədqiqаt аpаrmışlаr. ХIХ əsrin 70-ci illərində оlduqcа tеz-tеz "məntiq cəbri" tеrmini, bəzən də bu tеrminə C.Bulun sоyаdının əlаvə еdilməsi nəticəində аlınаn tеrmin rаst gəlinirdi "Bul məntiq cəbri" (Pirs, 1870), "Bulun məntiq cəbri" (Liаrd, 1877), "Məntiq cəbri" (Mаkfеrlеyn, 1880). 1880-cı ildə ingilis məntiqçisi "Simvоlik məntiq", 1891-ci ildə isə itаlyаn riyаziyyаtçısı Pеаnо "Riyаziyyаtın məntiqi" tеrminlərini istifаdə еtmişlər. == Tətbiqi == Məntiq cəbri funksiyаlаrı riyаziyyаtın bаşqа sаhələri ilə yаnаşı həm dəqiq və həm də humаnitаr еlm sаhələrində, tехnikаnın müхtəlif sаhələrində tətbiq оlunur.

Ədəd və dəyişənlərin vasitəsilə toplama, çıxma, vurma, bölmə əməllərinin iştirakı ilə düzəlmiş ifadələrə cəbri ifadələr deyilir. Əgər cəbri ifadədə dəyişənə bölmə yoxdursa, ifadə tam ifadədir. Tam ifadə həm birhədli, həm də çoxhədli ola bilər. Əgər cəbri ifadədə dəyişənə bölmə varsa, ifadə kəsr – rasional ifadə adlanır. Birhədli – ədəd, dəyişən və ədədlə dəyişənlərin hasilindən (hasildə dəyişənlərin natural üstlü qüvvətləri, sıfırda daxil olmaqla, nəzərdə tutulur) ibarət ifadədir. Ümumi şəkildə k ⋅ x m ⋅ y n ⋅ z p {\displaystyle k\cdot x^{m}\cdot y^{n}\cdot z^{p}} standart şəklə gətirilmiş birhədlidirsə, k {\displaystyle k} – əmsal adlanır və k ∈ R , ( m + n + p ) {\displaystyle k\in R,(m+n+p)} – cəminə isə birhədlinin qüvvəti (dərəcəsi) deyilir və m , n , p ∈ N = {\displaystyle m,n,p\in N=} {0;1;2;3;4;5;6;7;8;9}. Çoxhədli – birhədlilərin cəbri cəminə deyilir. Çoxhədlinin dərəcəsi ondakı ən yüksək dərəcəli birhədlinin dərəcəsinə bərabərdir. Bir dərəcəli bir dəyişənli çoxhədlini P 1 ( x ) = a x + b {\displaystyle P_{1}(x)=ax+b} , iki dərəcəli bir dəyişənli çoxhədlini P 2 ( x ) = a x 2 + b x + c {\displaystyle P_{2}(x)=ax^{2}+bx+c} kimi yazırıq. Burada a , b , c {\displaystyle a,b,c} bu çoxhədlinin əmsallarıdır və c {\displaystyle c} - yə həm də sərbəst hədd deyilir.

Cəbr notasiyası(və ya AN) şahmat oyununda hərəkətləri qeyd etmək və təsvir etmək üçün standart üsuldur . Standart notation da adlanır , o, koordinat notasiyasına , şahmat taxtasındakı hər kvadratı unikal şəkildə müəyyən etmək üçün koordinatlar sisteminə əsaslanır . Əksər kitablar, jurnallar və qəzetlər tərəfindən istifadə olunur. İngilis dilli ölkələrdə təsviri qeydin paralel üsulu təxminən 1980-ci ilə qədər şahmat nəşrlərində istifadə olunurdu. Bir neçə oyunçu hələ də təsviri notasiyadan istifadə edir, lakin bu, beynəlxalq şahmat idarəetmə orqanı olan FİDE tərəfindən artıq tanınmır. "Cəbr qeydi" termini səhv adlandırıla bilər , çünki sistemin cəbrlə əlaqəsi yoxdur . == Kvadratların adlandırılması == Şahmat taxtasının hər kvadratı Uaytun nöqteyi-nəzərindən unikal koordinat cütü — hərf və rəqəmlə müəyyən edilir. Fayllar adlanan kvadratların şaquli sütunları Uaytin solundan (queenside) sağa (kral tərəfi) a -dan h kimi etiketlənir . Sıralar adlanan kvadratların üfüqi cərgələri lövhənin Uayt tərəfindən başlayaraq 1 -dən 8-ə qədər nömrələnir . Beləliklə, hər kvadrat fayl məktubunun unikal identifikasiyasına və ardınca sıra nömrəsinə malikdir.

Cəbrilər (ərəbcə cəbriyyə sözündəndir) — mütləq alın yazısı haqqında təlimin tərəfdarları, insanın iradə azadlığını inkar edənlərdir. Cəbrilərin fikrincə, Allah insanı yaradarkən onun bütün daxili imkanlarını və gələcək hərəkətlərini irəlicədən müəyyən etmişdir, buna görə də insan öz hərəkətlərinin sahibi deyildir, onun davranışı Allahın məcburiyyətinə (cəbr, cəbriyyə adı da buradandır) tabedir. Bu cəhətdən cəbrilər insanla cansız təbiət arasında fərq görmürdülər. Ilkin Islam dövründə müsəlmanların əksəriyyəti qeyd-şərtsiz alın yazısı ideyasına tərəfdar idilər. Cəbrilik məktəbinin görkəmli nümayəndəsi teoloq Cəhm ibn Səfvan olmuşdur. O, mütləq alın yazısı haqqında təlimin mübəlliği idi.