İŞSİZLİK

İşsizlik (ing. unemployment) — iqtisadi fəal əhalinin müəyyən hissəsinin öz iş qüvvəsini tətbiq edə bilmədiyini əks etdirən sosial-iqtisadi hadisədir. İşsizlik insanlara birbaşa və ən sərt şəkildə təsir edən makroiqtisadi problemdir. İşsizliyin tez-tez siyasi müzakirələrin mərkəzində olması da təəccüblü deyildir. İşsizliyin yüksək səviyyəsi iş qüvvəsi resursundan dövlətin səmərəli istifadə qabiliyyətinin olmadığını göstərir. İşsizliyi doğuran amillər: iqtisadi böhran, yüksək inflyasiya, iqtisadiyyatın struktur yenidənqurulması, texniki tərəqqi, dövlətin demoqrafik siyasəti və s. Ölkədə işsizliyin səviyyəsinin xarakteristikası üçün müxtəlif göstəricilərdən istifadə olunur; işsizlərin ümumi sayı, iqtisadi fəal əhalinin ümumi sayında işsizlərin xüsusi çəkisi, işsizliyin orta davamlılığı, uzunmüddətli işsizlərin iqtisadi fəal əhalidə payı və s. İşsizliyin real miqyasının müəyyənləşdirilməsində gizli işsizlik amili cətinlik yaradır. İqtisadiyyatda işsizliyin həcmi işçi qüvvəsində çalışmayan hissənin faiz göstəricisi əks etdirən işsizlik dərəcəsi ilə ölçülür. İşsizlik dərəcəsinin hesablanması üçn ilk növbədə aşağıdakı 4 kateqoriya müəyyən edilməlidir: Məşğullar.

Friksion işsizlik — o zaman yaranır ki, şəxs çalışa biləcəyi iş var, amma bu işi axtarıb tapmaq üçün çox uzun bir vaxt lazımdır.

Struktur işsizlik (ing. structural unemployment) — iş axtarışı prosesini çətinləşdirən davamlı institusional amillərin yaratdığı işsizlik. İnstitusional amillər əmək bazarının fəaliyyət göstərdiyi qaydalarla əlaqələndirilir. Bu qaydalar işə götürmə və işdən çıxarma prosesində əlavə pul və vaxt xərclərinə, eləcə də mükəmməl rəqabətli əmək bazarında müəyyən edilmiş dəyərlərdən uzun müddət kənara çıxa bilən sərt əmək haqqına səbəb ola bilər.. Struktur işsizlik təbii işsizliyin bir hissəsidir və ona görə də uzunmüddətli xarakter daşıyır, çünki onun amilləri sabitdir. Onlar uzunmüddətli perspektivdə əmək bazarında tam məşğulluğa nail olmağa mane olurlar. Bu, onu iqtisadi fəaliyyətdə müvəqqəti azalmalar nəticəsində yaranan tsiklik işsizlikdən fərqləndirir. K. R. Makkonell və S. L. Brüya görə, struktur işsizlik istehlak mallarına tələbin strukturunda və istehsal texnologiyasında baş verən dəyişikliklər nəticəsində yaranan işsizlikdir, bunlar peşələrinə tələbin olmaması və ya işsiz olduqları üçün işsiz qalan insanlardır ; zəruri ixtisasların olmaması. BRE-də struktur işsizlik — əmək tələbi ilə ümumi işçi qüvvəsinin peşəkar strukturu arasında uyğunsuzluq və istehlak tələbinin strukturunda dəyişiklik nəticəsində yaranan qeyri-iradi işsizlikdir. İşçilər, işəgötürənlər tərəfindən peşələrinə tələbat olmadığı və ya işə düzəlmək üçün kifayət qədər ixtisasa malik olmadıqları üçün iş yerlərini itirdikdə struktur işsizliyə daxil edilirlər.

Təbii işsizlik — Təbii işsizliyin səviyyəsi iqtisadi fəaliyyətin öyrənilməsində əsas konsepsiyaya verilən addır. Milton Friedman və Edmund Felps, 1960-cı illərdə bu problemi həll edərək, hər ikisi öz işlərinə görə İqtisadiyyat Elmləri üzrə Nobel Memorial Mükafatını aldılar. Konsepsiyanın sadələşdirilmiş xülasəsi belədir: "İqtisadiyyat sabit "tam məşğulluq" vəziyyətində olduqda işsizliyin təbii dərəcəsi işsiz olanların işçi qüvvəsinə nisbətidir". Başqa sözlə desək, bu konsepsiya "tam məşğulluq" iqtisadi termininin "sıfır işsizlik" mənasını vermədiyini aydınlaşdırır. O, məcmu istehsalın "uzunmüddətli" səviyyəsində olması ilə uyğun gələn hipotetik işsizlik səviyyəsini təmsil edir. Bu səviyyə əmək və mal bazarlarında qiymətlərin tam tənzimlənməməsi kimi müxtəlif müvəqqəti sürtünmələrin olmadığı halda məcmu istehsala uyğundur. Buna görə də təbii işsizliyin səviyyəsi fəaliyyətin müəyyənləşdirilməsinə klassik baxışda üstünlük təşkil edən işsizlik səviyyəsinə uyğun gəlir. Təbii işsizlik səviyyəsi əsasən iqtisadiyyatın təklif tərəfi istehsal imkanları və iqtisadi institutlar tərəfindən müəyyən edilir. Təbii işsizliyin səviyyəsi əmək və resurs bazarları tarazlıqda olduqda səmərəli, genişlənən iqtisadiyyatda davam edən fruksional və struktur işsizliyin məcmusudur. İqtisadi tarazlıqların pozulması faktiki işsizliyin davamlı olaraq təbii nisbətdən kənara çıxmasına səbəb olacaq və məhsulun müəyyənləşdirilməsinə dair Keynsçi baxışda olduğu kimi, qismən məcmu tələb amilləri ilə müəyyən ediləcək.

İşsizlik (ing. unemployment) — iqtisadi fəal əhalinin müəyyən hissəsinin öz iş qüvvəsini tətbiq edə bilmədiyini əks etdirən sosial-iqtisadi hadisədir. İşsizlik insanlara birbaşa və ən sərt şəkildə təsir edən makroiqtisadi problemdir. İşsizliyin tez-tez siyasi müzakirələrin mərkəzində olması da təəccüblü deyildir. İşsizliyin yüksək səviyyəsi iş qüvvəsi resursundan dövlətin səmərəli istifadə qabiliyyətinin olmadığını göstərir. İşsizliyi doğuran amillər: iqtisadi böhran, yüksək inflyasiya, iqtisadiyyatın struktur yenidənqurulması, texniki tərəqqi, dövlətin demoqrafik siyasəti və s. Ölkədə işsizliyin səviyyəsinin xarakteristikası üçün müxtəlif göstəricilərdən istifadə olunur; işsizlərin ümumi sayı, iqtisadi fəal əhalinin ümumi sayında işsizlərin xüsusi çəkisi, işsizliyin orta davamlılığı, uzunmüddətli işsizlərin iqtisadi fəal əhalidə payı və s. İşsizliyin real miqyasının müəyyənləşdirilməsində gizli işsizlik amili cətinlik yaradır. İqtisadiyyatda işsizliyin həcmi işçi qüvvəsində çalışmayan hissənin faiz göstəricisi əks etdirən işsizlik dərəcəsi ilə ölçülür. İşsizlik dərəcəsinin hesablanması üçn ilk növbədə aşağıdakı 4 kateqoriya müəyyən edilməlidir: Məşğullar.

Gizli işsizlik — Bəzi insanlar işləyirmiş kimi görünə bilərlər, amma onların iqtisadi fəaliyyətlərə böyük bir faydaları olmurlar, buna gizli işsizlik deyilir. Bu cür işsizlik iqtisadi cəhətdən geridə qalmış və az inkişaf etmiş ölkələrdə müşahidə olunur. İşləyirmiş kimi görünən insanlar, hər hansı istehsala fayda versələr belə, işdən çıxdıqları zaman istehsalda heç bir azalma müşahidə olunmur. Bu cür işsizliyin aşkarlanması üçün, statistik məlumatların toplanmasını düzgün həyata keçirmək lazımdır.

Dövrü (tsikl) işsizlik — işsizlik forması sənayenin tənəzzülü, istehsalda işçi qüvvəsinə olan tələbin aşağı düşməsi nəticəsində yaranır.

Dövrü (tsikl) işsizlik — işsizlik forması sənayenin tənəzzülü, istehsalda işçi qüvvəsinə olan tələbin aşağı düşməsi nəticəsində yaranır.

Bu ölkələrdə olan işsizlik dərəcəsini göstərmək üçün hazırlanmış siyahıdır. İşsizlik dərəcəsini ölçülmə və təqdim olunma metodları ölkədən ölkəyə fərqlənir. Bəzi ölkələr yalnız sığortalanmış işsizləri bu hesablamaya daxil edərkən, bəziləri isə yalnız maddi yardım qəbul edənləri nəzərə alır. Və ya, bəzi ölkələr, əlil və digər daimi işdə çalışmaq qabiliyyətindən məhrum olan insanları hesablamada nəzərə alarkən, digər bir qrup ölkələr isə işləməmək seçimini özü edən (və maliyyə cəhətdən işləməyə yararlı) insanları və ya universitet tələbələrini bu hesablamaya daxil edirlər və s. Həmçinin minimum tələblərdə də fərqlər olar bilər və bəzi ölkələr yalnız marjinal şəkildə əmək bazarına bağlı insanları (məsələn, həftədə yalnızca bir saat işləyənlər) da işçi kimi saya bilər. Bundan əlavə, yaş limitində də fərqlər ola bilər. Məsələn, Avropa İttifaqının Statistika Bürosunu (Avrostat) işsizlik dərəcəsini hesablayarkən 15 yaşdan 74 yaşa qədər olan insanları nəzərə alır, ancaq Əmək Statistikası Bürosu 16 və daha yuxarı yaşı olan hər kəsdən bu hesablamada istifadə edir (hər iki halda, təhsil alan, təqaüdə çıxmış, analıq/atalıq məzuniyyətində olan, sağlamlığına görə işləməkdən məhrum olan, işləməyən və eyni zamanda son dörd həftədə iş axtarmaqda fəal olmayan insanlar işçi qüvvəsi hesab olunmur və buna görə də, işsiz kimi nəzərə alınmırlar). İşsizlik dərəcələri il ərzində baş verə biləcək dəyişikliklərdən təsirlənməmək üçün mövsümi olaraq tənzimlənir. Müqayisə etmək məqsədi ilə, əldə edilmiş dərəcələr Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (ing. International Labour Organization) və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (ing.