Nulla poena sine lege: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktə
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Rescuing 4 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.2
 
(2 istifadəçi tərəfindən edilmiş 9 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 1: Sətir 1:
'''Nulla poena sine lege''' ({{lang-lat|''Qanunsuz cəza yoxdur''}}) — heç kəsin qanunla qadağan edilməyən hərəkətə görə cəzalandırıla bilməməsini nəzərdə tutan [[hüquq]]un prinsipi. Bu prinsip müasir demokratik dövlətlərdə [[hüququn aliliyi]]nin başlıca tələbi kimi qəbul edilmiş və qanunvericilikdə təsbit olunmuşdur.<ref>A description and analysis of the principle can be found in [http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1347126 Shahram Dana, Beyond Retroactivity to Realizing Justice: The Principle of Legality in International Criminal Law Sentencing, 99 JOURNAL OF CRIMINAL LAW AND CRIMINOLOGY 857 (2009) ]</ref> Müvafiq prinsip "dünya fikir tarixində ən çox qəbul edilən dəyərlər"dən biri kimi təsvir edilmişdir.<ref>Justice Scalia in ''Rogers v. Tennessee'', citing J. Hall, General Principles of Criminal Law 59 (2d ed. 1960)</ref>
'''Nulla poena sine lege''' ({{Dil-lat|''Qanunsuz cəza yoxdur''}}) — heç kəsin qanunla qadağan edilməyən hərəkətə görə cəzalandırıla bilməməsini nəzərdə tutan [[hüquq]]un prinsipi. Bu prinsip müasir demokratik dövlətlərdə [[hüququn aliliyi]]nin başlıca tələbi kimi qəbul edilmiş və qanunvericilikdə təsbit olunmuşdur.<ref>A description and analysis of the principle can be found in [http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1347126 Shahram Dana, Beyond Retroactivity to Realizing Justice: The Principle of Legality in International Criminal Law Sentencing, 99 JOURNAL OF CRIMINAL LAW AND CRIMINOLOGY 857 (2009) ] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160425222712/http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1347126 |date=2016-04-25 }}</ref> Müvafiq prinsip "dünya fikir tarixində ən çox qəbul edilən dəyərlər"dən biri kimi təsvir edilmişdir.<ref>Justice Scalia in ''Rogers v. Tennessee'', citing J. Hall, General Principles of Criminal Law 59 (2d ed. 1960)</ref>
== Tələblər ==
== Tələblər ==
Müasir Avropa cinayət hüququnda, məsələn, [[Almaniya Konstitusiya Məhkəməsi]] tərəfindən ''nulla poena sine lege'' prinsipinin dörd ayrı tələbdən ibarət olduğu təsbit edilmişdir:<ref>{{cite book|last=Boot|first=M.|title=Genocide, Crimes Against Humanity, War Crimes: Nullum Crimen Sine Lege and the Subject Matter Jurisdiction of the International Criminal Court|year=2002|publisher=Intersentia|isbn=9789050952163|page=94|url=https://books.google.com/books?id=6QjrSHfoEiAC&pg=PA94}}</ref>
Müasir Avropa cinayət hüququnda, məsələn, [[Almaniya Konstitusiya Məhkəməsi]] tərəfindən ''nulla poena sine lege'' prinsipinin dörd ayrı tələbdən ibarət olduğu təsbit edilmişdir:<ref>{{cite book|last=Boot|first=M.|title=Genocide, Crimes Against Humanity, War Crimes: Nullum Crimen Sine Lege and the Subject Matter Jurisdiction of the International Criminal Court|year=2002|publisher=Intersentia|isbn=9789050952163|page=94|url=https://books.google.com/books?id=6QjrSHfoEiAC&pg=PA94|access-date=2018-11-22|archive-date=2017-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20170923152315/https://books.google.com/books?id=6QjrSHfoEiAC&pg=PA94|url-status=live}}</ref>


;''Nulla poena sine <u>praevia</u> lege poenali'': ''Əvvəlki'' qanun olmadan cəza verilə bilməz. Bu tələb [[geriyə şamil edilən qanunlar]]ı və cinayət qanununun retroaktiv tətbiqini qadağan edir. Bu, [[kontinental Avropa]]da mövcud hüquq düşüncəsindəki əsas maksimdir. 1813-cü ildə [[Paul İohann Anselm Ritter fon Feyerbax]] tərəfindən Bavariya Cinayət Məcəlləsinə daxil edilmişdir.
;''Nulla poena sine <u>praevia</u> lege poenali'': ''Əvvəlki'' qanun olmadan cəza verilə bilməz. Bu tələb [[qanunun geriyə qüvvəsi|geriyə şamil edilən qanunlar]]ı və cinayət qanununun retroaktiv tətbiqini qadağan edir. Bu, [[kontinental Avropa]]da mövcud hüquq düşüncəsindəki əsas maksimdir. 1813-cü ildə [[Paul İohann Anselm Ritter fon Feyerbax]] tərəfindən Bavariya Cinayət Məcəlləsinə daxil edilmişdir.


;''Nulla poena sine lege <u>scripta</u>'': ''Yazılı'' qanun olmadan cəza verilə bilməz. Bu tələbə görə cinayəti qadağan edən normalar hüquqi sənədlərdə, xüsusilə də konstitusiya hüququna uyğun qəbul edilmiş [[qanun (hüquq)|qanun]]larda təsbit olunmalıdır. Bu isə cinayətə görə cəzanın əsası kimi [[hüquqi adət]]i istisna edir.
;''Nulla poena sine lege <u>scripta</u>'': ''Yazılı'' qanun olmadan cəza verilə bilməz. Bu tələbə görə cinayəti qadağan edən normalar hüquqi sənədlərdə, xüsusilə də konstitusiya hüququna uyğun qəbul edilmiş [[qanun (hüquq)|qanun]]larda təsbit olunmalıdır. Bu isə cinayətə görə cəzanın əsası kimi [[hüquqi adət]]i istisna edir.


;''Nulla poena sine lege <u>certa</u>'': ''Aydın müəyyən edilmiş'' qanun olmadan cəza verilə bilməz. Buna əsasən, cəza qanunu cinayət hesab olunan hərəkətləri və onlara görə veriləcək cəzanı kifayət qədər aydın müəyyən etməlidir ki, bu, vətəndaşlara hansı hərəkətlərin cəzalandırıla biləcəyini əvvəlcədən görməyə imkan versin və vətəndaşlar da buna uyğun hərəkət etsinlər. Bu qayda cinayət hüququnda hüququn ümumi prinsiplərindən olan [[hüquqi müəyyənlik prinsipi|hüquqi müəyyənliyin]] mövcudluğunu tələb edir. Müvafiq tələb əksər dövlətlərin milli qanunvericiliyində tanınmış və təsbit olunmuş, həmçinin [[Avropa Ədalət Məhkəməsi]] tərəfindən "[[Avropa İttifaqı hüququ]]nun əsas prinsipi" kimi qəbul edilmişdir.<ref>{{cite book|last=Klip|first=André|title=Substantive Criminal Law of the European Union|year=2011|publisher=Maklu|isbn=9789046604403|page=69|url=https://books.google.com/books?id=KrkY5eZ36zAC&pg=PA69}}</ref>
;''Nulla poena sine lege <u>certa</u>'': ''Aydın müəyyən edilmiş'' qanun olmadan cəza verilə bilməz. Buna əsasən, cəza qanunu cinayət hesab olunan hərəkətləri və onlara görə veriləcək cəzanı kifayət qədər aydın müəyyən etməlidir ki, bu, vətəndaşlara hansı hərəkətlərin cəzalandırıla biləcəyini əvvəlcədən görməyə imkan versin və vətəndaşlar da buna uyğun hərəkət etsinlər. Bu qayda cinayət hüququnda hüququn ümumi prinsiplərindən olan [[hüquqi müəyyənlik prinsipi|hüquqi müəyyənliyin]] mövcudluğunu tələb edir. Müvafiq tələb əksər dövlətlərin milli qanunvericiliyində tanınmış və təsbit olunmuş, həmçinin [[Avropa Ədalət Məhkəməsi]] tərəfindən "[[Avropa İttifaqı hüququ]]nun əsas prinsipi" kimi qəbul edilmişdir.<ref>{{cite book|last=Klip|first=André|title=Substantive Criminal Law of the European Union|year=2011|publisher=Maklu|isbn=9789046604403|page=69|url=https://books.google.com/books?id=KrkY5eZ36zAC&pg=PA69|access-date=2018-11-22|archive-date=2018-10-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20181013231739/https://books.google.com/books?id=KrkY5eZ36zAC&pg=PA69|url-status=live}}</ref>


;''Nulla poena sine lege <u>stricta</u>'': ''Dəqiq'' qanun olmadan cəza verilə bilməz. Bu tələb cinayət qanununda maddələrin [[Analogiya#Hüquq|analogiya]] üzrə tətbiqini qadağan edir.
;''Nulla poena sine lege <u>stricta</u>'': ''Dəqiq'' qanun olmadan cəza verilə bilməz. Bu tələb cinayət qanununda maddələrin [[Analogiya#Hüquq|analogiya]] üzrə tətbiqini qadağan edir.
Sətir 15: Sətir 15:
Qarışıq məsələlərdən biri ümumi hüquq sistemində hakimlərin norma yaratmaq səlahiyyəti ilə bağlıdır. Hətta hakimin norma yaratmaq səalhiyyətini qəbul etməyən [[Roman-German hüququ]]nda da hakimin cinayət qanununu şərh etmək funksiyasının nə vaxt başa çatması və norma qəbul etmək səlahiyyətinin nə vaxt başlaması aydın deyil.
Qarışıq məsələlərdən biri ümumi hüquq sistemində hakimlərin norma yaratmaq səlahiyyəti ilə bağlıdır. Hətta hakimin norma yaratmaq səalhiyyətini qəbul etməyən [[Roman-German hüququ]]nda da hakimin cinayət qanununu şərh etmək funksiyasının nə vaxt başa çatması və norma qəbul etmək səlahiyyətinin nə vaxt başlaması aydın deyil.


İngilis cinayət hüququnda ümumi hüquqdan irəli gələn hüquq pozuntuları var. Məsələn, [[qəsdən adamöldürmə|qətl]] ({{lang-en|murder}}) ümumi hüquq sistemində hüquq pozuntusudur və qanunda anlayışı verilməmişdir. 1957-ci il Adamöldürmə Qanunu qəsdən adamöldürmə və ya digər adamöldürmə cinayətlərinin anlayışını vermir. Buna görə də, qəsdən adamöldürmənin anlayışının müəyyən edilməsi ilə bağlı sonrakı 40 il ərzində [[Böyük Britaniya Lordlar palatası|Lordlar Palatası]]na altıdan az olmayan müraciət daxil olmuşdur (''Director of Public Prosecutions v. Smith [1961] A.C. 290; Hyam v. Director of Public Prosecutions [1975] A.C. 55; Regina v. Cunningham [1982] A.C. 566; Regina v. Moloney [1985] A.C. 905; Regina v. Hancock [1986] A.C. 455; Regina v. Woollin [1998] 4 A11 E.R. 103 (H.L.)'').
İngilis cinayət hüququnda ümumi hüquqdan irəli gələn hüquq pozuntuları var. Məsələn, [[qəsdən adamöldürmə|qətl]] ({{Dil-en|murder}}) ümumi hüquq sistemində hüquq pozuntusudur və qanunda anlayışı verilməmişdir. 1957-ci il Adamöldürmə Qanunu qəsdən adamöldürmə və ya digər adamöldürmə cinayətlərinin anlayışını vermir. Buna görə də, qəsdən adamöldürmənin anlayışının müəyyən edilməsi ilə bağlı sonrakı 40 il ərzində [[Böyük Britaniya Lordlar palatası|Lordlar Palatası]]na altıdan az olmayan müraciət daxil olmuşdur (''Director of Public Prosecutions v. Smith [1961] A.C. 290; Hyam v. Director of Public Prosecutions [1975] A.C. 55; Regina v. Cunningham [1982] A.C. 566; Regina v. Moloney [1985] A.C. 905; Regina v. Hancock [1986] A.C. 455; Regina v. Woollin [1998] 4 A11 E.R. 103 (H.L.)'').


== Təbii hüquq ==
== Təbii hüquq ==
Təbii hüquqda bir prinsip kimi ''nulla poena sine lege'' hüquqi prinsipi günahkar vicdanın ilkin şərtləri məsələsində [[Sxolastika]] alimləri arasında gərgin mübahisələrə səbəb olmuşdur. [[İyeronim Stridonlu]]nun Yezekil şərhinə əsaslanaraq, [[Tomas Akvinat]] və [[Fransisko Suares]] [[vicdan]]ın cəzalandırılmasının formal şərtlərini təhlil etmişdilər.
Təbii hüquqda bir prinsip kimi ''nulla poena sine lege'' hüquqi prinsipi günahkar vicdanın ilkin şərtləri məsələsində [[Sxolastika]] alimləri arasında gərgin mübahisələrə səbəb olmuşdur. [[İyeronim Stridonlu]]nun Yezekil şərhinə əsaslanaraq, [[Tomas Akvinat]] və [[Fransisko Suarez]] [[vicdan]]ın cəzalandırılmasının formal şərtlərini təhlil etmişdilər.


Suarezin fikrincə, vicdanın cəzası keçmişdə baş vermiş pozuntunu aradan qaldırmaq üçün insan təbiətinə uyğun hərəkət etmək öhdəliyidir.<ref>{{Cite book|title=Suárez, Opera Omnia. Editio nova, A D. M. André, Canonico Repullensi ,(...) Thomus Quartus. Parisiis: Ludovicum Vivès, Tractatus Tertius. De bonitate et malitia humanorum actuum.|last=Suárez|first=Francisco|publisher=|year=1865|isbn=|location=|pages=Disputatio XII. Sectio II. n.1, 439.}}</ref> Bu fikir pozuntunun keçmişdə olması və bununla da dəyişməz olması səbəbindən qeyri-mümkün tədbirlər görməyi zəruri edir.
Suarezin fikrincə, vicdanın cəzası keçmişdə baş vermiş pozuntunu aradan qaldırmaq üçün insan təbiətinə uyğun hərəkət etmək öhdəliyidir.<ref>{{Cite book|title=Suárez, Opera Omnia. Editio nova, A D. M. André, Canonico Repullensi ,(...) Thomus Quartus. Parisiis: Ludovicum Vivès, Tractatus Tertius. De bonitate et malitia humanorum actuum.|last=Suárez|first=Francisco|publisher=|year=1865|isbn=|location=|pages=Disputatio XII. Sectio II. n.1, 439.}}</ref> Bu fikir pozuntunun keçmişdə olması və bununla da dəyişməz olması səbəbindən qeyri-mümkün tədbirlər görməyi zəruri edir.


== Universal yurisdiksiya ==
== Universal yurisdiksiya ==
[[Yurisdiksiya]] məsələsi bəzən bu prinsiplə ziddiyyət təşkil edir. Məsələn, [[beynəlxalq adət hüququ]] [[dəniz quldurluğu|dəniz quldurları]]nın ([[universal yurisdiksiya]]nı tətbiq edən) istənilən dövlət tərəfindən təqib edilməsinə, hətta həmin dövlətin qanunvericiliyinin tətbiq olunduğu ərazidə cinayət törətməsələr belə, icazə verir. Oxşar prinsip son on ildə [[soyqırım]] cinayəti ilə əlaqədar işlənir. [[BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1674 saylı qətnaməsi]], hətta əhalisi hücuma məruz qalan dövlətin özü bu hücumları dövlətdaxili hüququn pozuntusu kimi tanımasa belə, "2005-ci il Dünya Samitinin Yekun Sənədinin əhalini soyqırımdan, müharibə cinayətlərindən, etnik təmizləmədən və insanlığa qarşı cinayətlərdən qoruma məsuliyyəti ilə əlaqədar 138 və 139-cu bəndlərinin müddəalarını təsdiq edirdi".<ref>[http://domino.un.org/UNISPAl.NSF/361eea1cc08301c485256cf600606959/e529762befa456f8852571610045ebef!OpenDocument Resolution 1674 (2006)] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20090223154915/http://domino.un.org/UNISPAl.NSF/361eea1cc08301c485256cf600606959/e529762befa456f8852571610045ebef!OpenDocument |date=February 23, 2009 }}</ref> Bununla belə, ''Nulla poena sine lege'' prinsipini təmin etmək üçün universal yurisdiksiyanın əhatə dairəsi digər cinayətlərlə əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilməməlidir.
[[Yurisdiksiya]] məsələsi bəzən bu prinsiplə ziddiyyət təşkil edir. Məsələn, [[beynəlxalq adət hüququ]] [[dəniz quldurluğu|dəniz quldurları]]nın ([[universal yurisdiksiya]]nı tətbiq edən) istənilən dövlət tərəfindən təqib edilməsinə, hətta həmin dövlətin qanunvericiliyinin tətbiq olunduğu ərazidə cinayət törətməsələr belə, icazə verir. Oxşar prinsip son on ildə [[soyqırım]] cinayəti ilə əlaqədar işlənir. [[BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1674 saylı qətnaməsi]], hətta əhalisi hücuma məruz qalan dövlətin özü bu hücumları dövlətdaxili hüququn pozuntusu kimi tanımasa belə, "2005-ci il Dünya Samitinin Yekun Sənədinin əhalini soyqırımdan, müharibə cinayətlərindən, etnik təmizləmədən və insanlığa qarşı cinayətlərdən qoruma məsuliyyəti ilə əlaqədar 138 və 139-cu bəndlərinin müddəalarını təsdiq edirdi".<ref>[http://domino.un.org/UNISPAl.NSF/361eea1cc08301c485256cf600606959/e529762befa456f8852571610045ebef!OpenDocument Resolution 1674 (2006)] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20090223154915/http://domino.un.org/UNISPAl.NSF/361eea1cc08301c485256cf600606959/e529762befa456f8852571610045ebef!OpenDocument |date=February 23, 2009 }}</ref> Bununla belə, ''Nulla poena sine lege'' prinsipini təmin etmək üçün universal yurisdiksiyanın əhatə dairəsi digər cinayətlərlə əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilməməlidir.


Nürnberq prosesindən etibarən, [[cinayət hüququ|cəza hüququ]] [[milli hüquq|dövlətdaxili hüquq]]la yanaşı, beynəlxalq cinayət hüququnun qadağalarını da əhatə edərək tətbiq olunur. Beynəlxalq hüquqda [https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1347126 ''nulla poena''nın normativ məzmununun müəyyən edilməsi] Şahram Deyna tərəfindən 2009-cu ildə ''Cinayət hüququ və Kriminologiya Jurnalı''nın 99-cu nəşrinin 4-cü sayında dərc olunmuş "Ədaləti həyata keçirmək üçün retroaktivlikdən başqa: Beynəlxalq Cinayət Hüququnda qanunilik prinsipi" məqaləsində inkişaf etdirilmişdir. Beləliklə də, [[Nasizm]] [[müharibə cinayətləri|müharibə cinayətkarları]]nın<ref>[[Nuremberg Principles]] I & II state; "Any person who commits an act which constitutes a crime under international law is responsible therefore and liable to punishment." and "The fact that internal law does not impose a penalty for an act which constitutes a crime under international law does not relieve the person who committed the act from responsibility under international law" respectively.</ref> və [[Berlin divarı]]na<ref>Case of Streletz, Kessler and Krenz v. Germany (Applications nos. 34044/96, 35532/97 and 44801/98) (2001) 33 E.H.R.R. 31</ref> görə məsuliyyət daşıyan [[Almaniya Demokratik Respublikası]]nın səlahiyyətli şəxslərinin təqibi, hətta onların hərəkətlərinə milli hüquqla icazə verilmiş və ya hətta əmr edilmiş olsa belə, mümkündür. Həmçinin, belə işlərə baxan məhkəmələr, qanunun normalarının onu yaradanlar tərəfindən praktikada nəzərə alınmadığı hallarda belə, həmin normaları nəzərə almağa çalışırlar.
Nürnberq prosesindən etibarən, [[cinayət hüququ|cəza hüququ]] [[milli hüquq|dövlətdaxili hüquq]]la yanaşı, beynəlxalq cinayət hüququnun qadağalarını da əhatə edərək tətbiq olunur. Beynəlxalq hüquqda [https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1347126 ''nulla poena''nın normativ məzmununun müəyyən edilməsi] Şahram Deyna tərəfindən 2009-cu ildə ''Cinayət hüququ və Kriminologiya Jurnalı''nın 99-cu nəşrinin 4-cü sayında dərc olunmuş "Ədaləti həyata keçirmək üçün retroaktivlikdən başqa: Beynəlxalq Cinayət Hüququnda qanunilik prinsipi" məqaləsində inkişaf etdirilmişdir. Beləliklə də, [[Nasizm]] [[müharibə cinayətləri|müharibə cinayətkarları]]nın<ref>Nuremberg Principles I & II state; "Any person who commits an act which constitutes a crime under international law is responsible therefore and liable to punishment." and "The fact that internal law does not impose a penalty for an act which constitutes a crime under international law does not relieve the person who committed the act from responsibility under international law" respectively.</ref> və [[Berlin divarı]]na<ref>Case of Streletz, Kessler and Krenz v. Germany (Applications nos. 34044/96, 35532/97 and 44801/98) (2001) 33 E.H.R.R. 31</ref> görə məsuliyyət daşıyan [[Almaniya Demokratik Respublikası]]nın səlahiyyətli şəxslərinin təqibi, hətta onların hərəkətlərinə milli hüquqla icazə verilmiş və ya hətta əmr edilmiş olsa belə, mümkündür. Həmçinin, belə işlərə baxan məhkəmələr, qanunun normalarının onu yaradanlar tərəfindən praktikada nəzərə alınmadığı hallarda belə, həmin normaları nəzərə almağa çalışırlar.


Bununla belə, bəzi hüquqşünaslar bunu tənqid edirlər. Çünki ümumən, müvafiq maksimanın ilk yarandığı kontinental Avropa hüquq sistemində "cəza hüququ" deyiləndə [[yazılı hüquq|yazılı]] cəza hüququnu nəzərdə tutulur. Bu isə fərdin müvafiq hərəkəti etdiyi anda qüvvədə olan qanunvericiliyə əsasən cinayət hesab edilməyən hərəkətə görə təqib olunmayacağına və yalnız həmin an mövcud olan cəzalara məruz qalacağına zəmanət verir. Eləcə də, bu, fərdin əsas hüququ hesab edilir. Həmçinin, əgər hətta beynəlxalq hüququn ümumi prinsipləri ilə müəyyən hərəkətlər qadağan edilmiş olsa belə, tənqidçilər bildirirlər ki, ümumi prinsipdəki qadağa cinayətin yaradılmasına əsas vermir və beynəlxalq hüquq normaları pozuntulara görə xüsusi cəzalar nəzərdə tutmur.
Bununla belə, bəzi hüquqşünaslar bunu tənqid edirlər. Çünki ümumən, müvafiq maksimanın ilk yarandığı kontinental Avropa hüquq sistemində "cəza hüququ" deyiləndə [[yazılı hüquq|yazılı]] cəza hüququ nəzərdə tutulurdu. Bu isə fərdin müvafiq hərəkəti etdiyi anda qüvvədə olan qanunvericiliyə əsasən cinayət hesab edilməyən hərəkətə görə təqib olunmayacağına və yalnız həmin an mövcud olan cəzalara məruz qalacağına zəmanət verir. Eləcə də, bu, fərdin əsas hüququ hesab edilir. Həmçinin, əgər hətta beynəlxalq hüququn ümumi prinsipləri ilə müəyyən hərəkətlər qadağan edilmiş olsa belə, tənqidçilər bildirirlər ki, ümumi prinsipdəki qadağa cinayətin yaradılmasına əsas vermir və beynəlxalq hüquq normaları pozuntulara görə xüsusi cəzalar nəzərdə tutmur.


Bu tənqidləri aradan qaldırmaq cəhdlərindən biri kimi, XXI əsrdə yaradılmış [[Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi]]nin Nizamnaməsi cinayətlər və cəzaların açıq şəkildə yazıldığı bir sistem nəzərdə tutur ki, bu da yalnız gələcək işlər üçün tətbiq olunacaqdır.
Bu tənqidləri aradan qaldırmaq cəhdlərindən biri kimi, XXI əsrdə yaradılmış [[Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi]]nin Nizamnaməsi cinayətlər və cəzaların açıq şəkildə yazıldığı bir sistem nəzərdə tutur ki, bu da yalnız gələcək işlər üçün tətbiq olunacaqdır.


Bu prinsip bir sıra milli konstitusiyalarda və beynəlxalq sənədlərdə təsbit olunmuşdur. Məsələn, [[Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası]] (Maddə 7(1)); [[Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi]]nin Roma Statutu (Maddə 22 və 23).<ref>See also {{cite journal|last=Popple|first=James|author-link=James Popple|title=The right to protection from retroactive criminal law|year=1989|journal=Criminal Law Journal|volume=13|number=4|pages=251–62|issn=0314-1160|url=http://cs.anu.edu.au/~James.Popple/publications/articles/retroactive/clj.pdf|format=PDF|archiveurl=|archivedate=|deadurl=no|accessdate=5 August 2014}}</ref>
Bu prinsip bir sıra milli konstitusiyalarda və beynəlxalq sənədlərdə təsbit olunmuşdur. Məsələn, [[Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası]] (Maddə 7(1)); [[Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi]]nin Roma Statutu (Maddə 22 və 23).<ref>See also {{cite journal|last=Popple|first=James|author-link=James Popple|title=The right to protection from retroactive criminal law|year=1989|journal=Criminal Law Journal|volume=13|number=4|pages=251–62|issn=0314-1160|url=http://cs.anu.edu.au/~James.Popple/publications/articles/retroactive/clj.pdf|format=PDF|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150203121505/http://cs.anu.edu.au/~James.Popple/publications/articles/retroactive/clj.pdf|archivedate=3 February 2015|deadurl=live|accessdate=5 August 2014}}</ref>

== Həmçinin bax ==
* [[Qadağan olunmayan hər şey icazəlidir]]
* [[Qanunun geriyə qüvvəsi]]
* [[Latın hüquq terminlərinin siyahısı]]
* [[Hüquqi dövlət]]


== İstinadlar ==
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{İstinad siyahısı}}

[[Kateqoriya:Latınca hüquq terminləri]]
[[Kateqoriya:Cinayət hüququ]]
[[Kateqoriya:Hüququn prinsipləri]]

Səhifəsinin 21:10, 1 oktyabr 2022 tarixinə olan son versiyası

Nulla poena sine lege (lat. Qanunsuz cəza yoxdur) — heç kəsin qanunla qadağan edilməyən hərəkətə görə cəzalandırıla bilməməsini nəzərdə tutan hüququn prinsipi. Bu prinsip müasir demokratik dövlətlərdə hüququn aliliyinin başlıca tələbi kimi qəbul edilmiş və qanunvericilikdə təsbit olunmuşdur.[1] Müvafiq prinsip "dünya fikir tarixində ən çox qəbul edilən dəyərlər"dən biri kimi təsvir edilmişdir.[2]

Tələblər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir Avropa cinayət hüququnda, məsələn, Almaniya Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən nulla poena sine lege prinsipinin dörd ayrı tələbdən ibarət olduğu təsbit edilmişdir:[3]

Nulla poena sine praevia lege poenali
Əvvəlki qanun olmadan cəza verilə bilməz. Bu tələb geriyə şamil edilən qanunları və cinayət qanununun retroaktiv tətbiqini qadağan edir. Bu, kontinental Avropada mövcud hüquq düşüncəsindəki əsas maksimdir. 1813-cü ildə Paul İohann Anselm Ritter fon Feyerbax tərəfindən Bavariya Cinayət Məcəlləsinə daxil edilmişdir.
Nulla poena sine lege scripta
Yazılı qanun olmadan cəza verilə bilməz. Bu tələbə görə cinayəti qadağan edən normalar hüquqi sənədlərdə, xüsusilə də konstitusiya hüququna uyğun qəbul edilmiş qanunlarda təsbit olunmalıdır. Bu isə cinayətə görə cəzanın əsası kimi hüquqi adəti istisna edir.
Nulla poena sine lege certa
Aydın müəyyən edilmiş qanun olmadan cəza verilə bilməz. Buna əsasən, cəza qanunu cinayət hesab olunan hərəkətləri və onlara görə veriləcək cəzanı kifayət qədər aydın müəyyən etməlidir ki, bu, vətəndaşlara hansı hərəkətlərin cəzalandırıla biləcəyini əvvəlcədən görməyə imkan versin və vətəndaşlar da buna uyğun hərəkət etsinlər. Bu qayda cinayət hüququnda hüququn ümumi prinsiplərindən olan hüquqi müəyyənliyin mövcudluğunu tələb edir. Müvafiq tələb əksər dövlətlərin milli qanunvericiliyində tanınmış və təsbit olunmuş, həmçinin Avropa Ədalət Məhkəməsi tərəfindən "Avropa İttifaqı hüququnun əsas prinsipi" kimi qəbul edilmişdir.[4]
Nulla poena sine lege stricta
Dəqiq qanun olmadan cəza verilə bilməz. Bu tələb cinayət qanununda maddələrin analogiya üzrə tətbiqini qadağan edir.

Ümumi hüquq sistemi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qarışıq məsələlərdən biri ümumi hüquq sistemində hakimlərin norma yaratmaq səlahiyyəti ilə bağlıdır. Hətta hakimin norma yaratmaq səalhiyyətini qəbul etməyən Roman-German hüququnda da hakimin cinayət qanununu şərh etmək funksiyasının nə vaxt başa çatması və norma qəbul etmək səlahiyyətinin nə vaxt başlaması aydın deyil.

İngilis cinayət hüququnda ümumi hüquqdan irəli gələn hüquq pozuntuları var. Məsələn, qətl (ing. murder) ümumi hüquq sistemində hüquq pozuntusudur və qanunda anlayışı verilməmişdir. 1957-ci il Adamöldürmə Qanunu qəsdən adamöldürmə və ya digər adamöldürmə cinayətlərinin anlayışını vermir. Buna görə də, qəsdən adamöldürmənin anlayışının müəyyən edilməsi ilə bağlı sonrakı 40 il ərzində Lordlar Palatasına altıdan az olmayan müraciət daxil olmuşdur (Director of Public Prosecutions v. Smith [1961] A.C. 290; Hyam v. Director of Public Prosecutions [1975] A.C. 55; Regina v. Cunningham [1982] A.C. 566; Regina v. Moloney [1985] A.C. 905; Regina v. Hancock [1986] A.C. 455; Regina v. Woollin [1998] 4 A11 E.R. 103 (H.L.)).

Təbii hüquq[redaktə | mənbəni redaktə et]

Təbii hüquqda bir prinsip kimi nulla poena sine lege hüquqi prinsipi günahkar vicdanın ilkin şərtləri məsələsində Sxolastika alimləri arasında gərgin mübahisələrə səbəb olmuşdur. İyeronim Stridonlunun Yezekil şərhinə əsaslanaraq, Tomas Akvinat və Fransisko Suarez vicdanın cəzalandırılmasının formal şərtlərini təhlil etmişdilər.

Suarezin fikrincə, vicdanın cəzası keçmişdə baş vermiş pozuntunu aradan qaldırmaq üçün insan təbiətinə uyğun hərəkət etmək öhdəliyidir.[5] Bu fikir pozuntunun keçmişdə olması və bununla da dəyişməz olması səbəbindən qeyri-mümkün tədbirlər görməyi zəruri edir.

Universal yurisdiksiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yurisdiksiya məsələsi bəzən bu prinsiplə ziddiyyət təşkil edir. Məsələn, beynəlxalq adət hüququ dəniz quldurlarının (universal yurisdiksiyanı tətbiq edən) istənilən dövlət tərəfindən təqib edilməsinə, hətta həmin dövlətin qanunvericiliyinin tətbiq olunduğu ərazidə cinayət törətməsələr belə, icazə verir. Oxşar prinsip son on ildə soyqırım cinayəti ilə əlaqədar işlənir. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1674 saylı qətnaməsi, hətta əhalisi hücuma məruz qalan dövlətin özü bu hücumları dövlətdaxili hüququn pozuntusu kimi tanımasa belə, "2005-ci il Dünya Samitinin Yekun Sənədinin əhalini soyqırımdan, müharibə cinayətlərindən, etnik təmizləmədən və insanlığa qarşı cinayətlərdən qoruma məsuliyyəti ilə əlaqədar 138 və 139-cu bəndlərinin müddəalarını təsdiq edirdi".[6] Bununla belə, Nulla poena sine lege prinsipini təmin etmək üçün universal yurisdiksiyanın əhatə dairəsi digər cinayətlərlə əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilməməlidir.

Nürnberq prosesindən etibarən, cəza hüququ dövlətdaxili hüquqla yanaşı, beynəlxalq cinayət hüququnun qadağalarını da əhatə edərək tətbiq olunur. Beynəlxalq hüquqda nulla poenanın normativ məzmununun müəyyən edilməsi Şahram Deyna tərəfindən 2009-cu ildə Cinayət hüququ və Kriminologiya Jurnalının 99-cu nəşrinin 4-cü sayında dərc olunmuş "Ədaləti həyata keçirmək üçün retroaktivlikdən başqa: Beynəlxalq Cinayət Hüququnda qanunilik prinsipi" məqaləsində inkişaf etdirilmişdir. Beləliklə də, Nasizm müharibə cinayətkarlarının[7] və Berlin divarına[8] görə məsuliyyət daşıyan Almaniya Demokratik Respublikasının səlahiyyətli şəxslərinin təqibi, hətta onların hərəkətlərinə milli hüquqla icazə verilmiş və ya hətta əmr edilmiş olsa belə, mümkündür. Həmçinin, belə işlərə baxan məhkəmələr, qanunun normalarının onu yaradanlar tərəfindən praktikada nəzərə alınmadığı hallarda belə, həmin normaları nəzərə almağa çalışırlar.

Bununla belə, bəzi hüquqşünaslar bunu tənqid edirlər. Çünki ümumən, müvafiq maksimanın ilk yarandığı kontinental Avropa hüquq sistemində "cəza hüququ" deyiləndə yazılı cəza hüququ nəzərdə tutulurdu. Bu isə fərdin müvafiq hərəkəti etdiyi anda qüvvədə olan qanunvericiliyə əsasən cinayət hesab edilməyən hərəkətə görə təqib olunmayacağına və yalnız həmin an mövcud olan cəzalara məruz qalacağına zəmanət verir. Eləcə də, bu, fərdin əsas hüququ hesab edilir. Həmçinin, əgər hətta beynəlxalq hüququn ümumi prinsipləri ilə müəyyən hərəkətlər qadağan edilmiş olsa belə, tənqidçilər bildirirlər ki, ümumi prinsipdəki qadağa cinayətin yaradılmasına əsas vermir və beynəlxalq hüquq normaları pozuntulara görə xüsusi cəzalar nəzərdə tutmur.

Bu tənqidləri aradan qaldırmaq cəhdlərindən biri kimi, XXI əsrdə yaradılmış Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Nizamnaməsi cinayətlər və cəzaların açıq şəkildə yazıldığı bir sistem nəzərdə tutur ki, bu da yalnız gələcək işlər üçün tətbiq olunacaqdır.

Bu prinsip bir sıra milli konstitusiyalarda və beynəlxalq sənədlərdə təsbit olunmuşdur. Məsələn, Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası (Maddə 7(1)); Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Statutu (Maddə 22 və 23).[9]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ A description and analysis of the principle can be found in Shahram Dana, Beyond Retroactivity to Realizing Justice: The Principle of Legality in International Criminal Law Sentencing, 99 JOURNAL OF CRIMINAL LAW AND CRIMINOLOGY 857 (2009) Arxivləşdirilib 2016-04-25 at the Wayback Machine
  2. ↑ Justice Scalia in Rogers v. Tennessee, citing J. Hall, General Principles of Criminal Law 59 (2d ed. 1960)
  3. ↑ Boot, M. Genocide, Crimes Against Humanity, War Crimes: Nullum Crimen Sine Lege and the Subject Matter Jurisdiction of the International Criminal Court. Intersentia. 2002. səh. 94. ISBN 9789050952163. 2017-09-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-22.
  4. ↑ Klip, André. Substantive Criminal Law of the European Union. Maklu. 2011. səh. 69. ISBN 9789046604403. 2018-10-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-22.
  5. ↑ Suárez, Francisco. Suárez, Opera Omnia. Editio nova, A D. M. André, Canonico Repullensi ,(...) Thomus Quartus. Parisiis: Ludovicum Vivès, Tractatus Tertius. De bonitate et malitia humanorum actuum. 1865. Disputatio XII. Sectio II. n.1, 439.
  6. ↑ Resolution 1674 (2006) Arxivləşdirilib fevral 23, 2009, at the Wayback Machine
  7. ↑ Nuremberg Principles I & II state; "Any person who commits an act which constitutes a crime under international law is responsible therefore and liable to punishment." and "The fact that internal law does not impose a penalty for an act which constitutes a crime under international law does not relieve the person who committed the act from responsibility under international law" respectively.
  8. ↑ Case of Streletz, Kessler and Krenz v. Germany (Applications nos. 34044/96, 35532/97 and 44801/98) (2001) 33 E.H.R.R. 31
  9. ↑ See also Popple, James. "The right to protection from retroactive criminal law" (PDF). Criminal Law Journal. 13 (4). 1989: 251–62. ISSN 0314-1160. 3 February 2015 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 August 2014. (#invalid_param_val)
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Nulla_poena_sine_lege&oldid=6673792"