Roman-German hüququ

Roman-German hüququ — dünyada yayılmış hüquq sistemlərindən biri

Roman-german hüquq sisteminin formalaşması, müəyyən mənada, ictimai inkişafın qanunauyğunluqları ilə, hüququn siyasət və iqtisadiyyatla əlaqəsi ilə şərtlənirdi. Yeni yaranmaqda olan mülkiyyət münasibətlərinin, mübadilə, ilkin yığım, iqtisadi məcburetməyə keçilməsi bu prosesə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmişdir.

Resepsiya hələ Orta Əsrlər dövründə Avropa ölkələrinin hüquq texnikasında və başqa hüquqi hadisələrdə oxşar cəhətlərin yaranmasına səbəb oldu.

Yeni dövrdə burjua inqilabları hüququn sosial təbiətini köklü şəkildə dəyişdi, feodal hüquq institutlarını ləğv etdi və qanunları roman-german hüququnun əsas mənbəyinə çe- virdi. Qanuna, milli hüquq sisteminin yaradılması üçün zəruri vasitə kimi baxıhrdı. Qanunlara yetirilən bu diqqət məcəllələşdirmənin də həyata keçirilməsini şərtləndirdi. Bu sonuncu proses hüquqa müəyyənlik və aydınlıq gətirmək- lə, onun tətbiqini asanlaşdırdı və kontinental Avropada hüquq normasma və bütövlükdə hüquqa baxışlarm formalaşmasının məntiqi yolla başa çatdırılmasına səbəb oldu.

Roman-german hüquq sistemini başqa hüquq sistemlərindən fərqləndirən aşağıdakı xüsusiyyətləri qeyd etmək olar:

1. Roma hüququ ilə üzvi əlaqəsinin olması, onun Roma hüququ əsasında yaranması və inkişaf etməsi. #Roman german hüquq sistemi daha çox doktrinal və ideya-nəzəri səciyyə dışıyır. Bununla əlaqədar olaraq qərb ədəbiyyatında belə bir fikir hökm sürür ki, sivil hüquq sistemində alim-hüquqşünasların əsərləri məhkəmə qərarları kimi mühüm nüfuza malikdir.
2. Hüququn mənbələri sistemində qanunun xüsusi yer tutmasıdır.
3. Hüququn ümumi (dövlət) və xüsusi (mülki, ailə, ticarət və s.) hüquq sahələrinə bölünməsidir.
4. Ən nəhayət, roman-german hüquq sisteminin başlıca xüsusiyyəti onun məcəllələşdirilmə səciyyəsidir.

Başqa xüsusiyyətləri də fərqləndirmək olar. Məsələn, mülki və kommersiya hüquqlarının müstəqil xarakter daşıması. Bu sistemə ticarət hüququna xüsusi yer verilməsi və bir çox ölkələrdə mülki məcəllə ilə yanaşı ticarət məcəlləsinin də mövcud olması və s. xarakterikdir.

Belə məcəllələr Belçikada (1807), Avstriyada (1862), Fransada (1807), Almaniyada (1897), İspaniyada (1829, 1885), Niderlandda (1838) və başqa ölkələrdə qəbul edilmişdir.

Roman-german hüquq ailəsinə (sisteminə) Roma, kanonik (kılsə) və yerli hüquq ənənələri əsasında kontinental Avropada yarannn hüquq sistemlərini aid etmək olar. Roman-german hüquq sistemi uzunmüddətli hüquq tarixinə malikdir. Bu hüquq sistemi XII—XVI əsrlərdə Yustinianın Qanunlar toplusu əsasında əksər Avropa ölkələri üçün ümumi hüquq elmini yaradan italyan, fransız və alman universitetlərində roma hüququnun öyrənilməsi zəminində yaranmışdır. Hüquq tarixində "Roma hüququnun resepsiyası" adını alan proses baş verdi. Ilkin dövrdə bu resepsiya doktrinal (nəzəri) formada həyata keçirilirdi. Yəni roma hüququ olduğu kimi tətbiq edilmədən onun anlayışları, inkişaf etmiş strukturu, daxili məntiqi, hüquq texnikası öyrənilirdi. Onların əhəmiyyəti hüququn formalaşmağa başladığı dövrdə daha da artır.

Roman-german hüquq sistemində hüququn mənbəyinin vahid anlayışı və ona vahid baxış yoxdur. Hüququn mənbəyi daha çox səlahiy- yətli dövlət orqanlarının aktlarmda ifadə olunan və rəsmi müəyyən xarakter daşıyan normaların toplusu kimi başa düşülür.

Mütəxəssislər roman-german hüquq sistemini və ingilis sakson hüququnu müqayisə edərkən, ənənəvi fərq kimi, birincinin öz təbiətinə görə qanun əsas götürülməklə statut hüququ olmasını, ikincinin isə məhkəmə, presedent hüququ olmasını qeyd edirdilər. Statut hüququ dedikdə, bir qayda olaraq, normaların sistemindən ibarət olan hüquq başa düşülür. Dar mənada "statut" termini və "qanun" anlayışı sinonim kimi işlənir.

Roman-german hüquq ailəsinə daxil olan mənbələr aşağıdakılardır:

1. Qanun başda olmaqla, bütün normativ aktlar;
2. Adət hüququ adlanan normalar sistemini təşkil edən, adətlər;
3. Məhkəmə təcrübəsi, məhkəmə presedenti;
4. Beynəlxalq müqavilələr;
5. Hüququn ümumi prinsipləri;
6. Doktrinalar.

Roman-german hüquq ailəsinə daxil olan bütün ölkələrdə yazılı konstitusiyalar vardır. Onun normaları yüksək hüquqi nüfuza malikdir. Bu, özünü əksər ölkələrdə adi qanunların konstitusiyaya uyğunluğuna məhkəmə nəzarətinin müəyyən edilməsində göstərir. Konstitusiyalarda müxtəlif dövlət orqanlarının hüquqyaradıcı səlahiyyətlərinin fərqləndirilməsi hüququn mənbələrinin qruplaşdırılmasına imkan verir.

Avropa hüquq nəzəriyyəsi və qanunvericilik təcrübəsi adi qanunların üç növünü fərqləndirir: məcəilə, xüsusi qanunlar (cari qanunvericilik) və normalar toplusu. R.David yazırdı ki, müasir dövrdə qanun sözün geniş mənasında "roman-german hüquq ailəsi ölkələrində (hüququn) birinci dərəcəli, demək olar ki, vahid mənbədir"

Hüququn mənbələri sistemində adətlər özünəməxsus yer tutur. O, "qanuna əlavə", "qanundan başqa" və bəzən də "qanuna qarşı" formalarda fəaliyyət göstərə bilərdi.

Məhkəmə təcrübəsinə münasibət müxtəlifdir. O, daha çox ikinci dərəcəli (əlavə) mənbələrə aid edilir. Roman-german hüquq ailəsində hüququn sistemi. Roman-german hüquq sistemli ölkələrdə hüququn ümumi və xüsusi sahələrə bölünməsi qəbul edilmişdir. Bu bölgü çox ümumi xarakter daşıyır. Ümumi hüquqa, dövlət orqanlarının statusunu və fəaliyyət qaydasını müəyyən edən sahələr və fərdi institutlar aid edilir. Xüsusi hüquqa isə fərdlər arası münasibətləri tənzim edən sahələr və institutlar daxildir. Bölgü üçün əsas meyar qismində ümumi və xüsusi mənafelər (maraqlar) götürülür. Müasir dövrdə belə bölgü bir çox hüquq sistemləri üçün adi hala çevrilib. Lakin ilkin və orta əsrlər dövründə bu bölgü yalnız roman-german hü-ququna daxil idi.

Roman-german hüquq sisteminə daxil olan milli hüquq sistemlərində hüququn sahələrə və institutlara ayrılması geniş yer tutur. Bu cür bölgü sistemlərinin mövcudluğu roma hüququnun təsiri ilə əlaqələndirilir.

Fransanın hüquq sistemində ümumi hüquq sahələrinə konsti- tusiya hüququ; inzibati hüquq; maliyyə hüququ və beynəlxalq hüquq aid edilir. Xüsusi hüquq sahələrinə isə mülki (xüsusi) hü- quq, kommersiya hüququ (ticarət və dəniz hüququ), cinayət prossesual hüququ, cinayət hüququ, əmək hüququ, kənd təsərrüfatı hüququ, sənaye mülkiyyəti hüququ, əqli mülkiyyət hüququ, hava hüququ və beynəlxalq xüsusi hüquq aid edilir.

Əcnəbilərin hüquqi vəziyyətini müəyyən edir, hüququn kolliziyasını və mülki işlərdə aidiyyət məsələlərini tənzim edir.

Əksər avropa ölkələrində hüquq sahələrinin təsnifatı alman variantına uyğun gəlir (İsveçrə, İspaniya və Avstriya). İtaliya, Belçika və Hollandiya fransız sxemindən istifadə etməklə belə bir qeyd-şərt müəyyən edir: mülki prosessual hüquq və müflisləşmiş borclular haqqında qanunlar maddi hüquqdan fərqli olaraq xüsusi hüququn formal hissəsini təşkil edir. Ümumi hüquqdan fərqli olaraq xüsusi hüququn böyük hissəsi məcəllələşdirilib. Ümumi hüquqda isə konstitusiya və məcəllə xarakteri daşıma- yan digər qanunlar üstünlük təşkil edir.

Bir sıra səbəblər üzündən Avropa hüquqlarından kənarda qalan bir çox milii hüquq sistemləri müəyyən qeyd-şərtlə roman-german hüquq ailəsinə aid edilə bilər. Latın Amerikası hüququ belə hüquq sistemlərindən biridir. Qərb komparativistlərindən bir çoxu Latın Amerikası ölkələrini roman-german hüquq ailəsinə daxil etsələr də, onları bu sistemin daxilində ayrıca qrup kimi təsnif etmək lazımdır.

Yaxınlıq, özünü birinci növbədə, onun məcəllələşdirilmiş hüquq olmasında göstərir. Həm də məcəllələr avropa nümunələri üzrə tərtib olunmuşdur. Buna müvafiq olaraq oxşar hüquq sisteminin olmasını, normaların mücərrəd xarakteri meydana çıxardı.Avropa modelinin əsas götürülməsi müstəmləkə hüququ olan ispan və portuqal hüququnun institutları və kateqoriyalarından istifadə edilməklə qurulmuşdur. Doktrinal xarakter daşıyan digər sənəd braziliyalı Tekser de Freytas tərəfindən hazırlanan "məcəllələşdirmə və sistemləşdirmə hüququ haqqında" işdir. Bu iki sənəd əsasında 1887-ci ildə Sarsfild tərəfindən Argentinanın Mülki Məcəlləsi hazırlanmışdır. Mülki məcəllə Uruqvayda da eyni qaydada hazırlandı. Ticarət məcəlləsinin sistemləşdirilməsi həyata keçirildi.

Latın Amerikası ölkələrinin ABŞ-dən məhkəmə sisteminin qurulması və fəaliyyəti prinsiplərini əkz etmələrinə baxmayaraq, burada ABŞ-dən fərqli olaraq məhkəmə təcrübəsi hüququn mənbəyi hesab olunmur (əksər ölkələrdə).

Skandinaviya ölkələrinin hüquq sisteminin inkişafında roma hüququnun rolu Fransa və Almaniya hüququ ilə müqayisədə az olmuşdur. Bu şimal dövlətlərində FMM və AMQ bənzər məcəllələr yoxdur. Kontinental Avropa ölkələrinə nisbətən burada məhkəmə təcrübəsi daha əhəmiyyətli rol oynayır. Şimal hüquq sistemləri arasında sıx qarşılıqh əlaqənin olması bu ölkələr arasında tarixən mövcud olan siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrlə izah edilir.

Skandinaviya ölkələrinin hüququnun formalaşmasının əsası iki qanunvericilik aktı ilə qoyuldu: 1883-cü ildə Danimarkada qəbul edilən Kral V Xristianın məcəlləsi (1687-ci ildə onun qüvvəsi "Norveç hüququ" adı altında Norveçə də şamil edildi) və İsveç dövlətinin 1734-cü il qanunlar toplusu. Danimarkanın məcəlləsində altı bölmə var: ümumi; ruhanilər haqqında, mülki silklər haqqında; ticarət və nikah hüququ haqqında; dəniz hüququ haqqında; mülkiyyət hüququ və vərəsəlik hüququ haqqında; cinayət hüququ haqqında. 1734-cü il İsveç məcəlləsi 9 bölmədən və 1300 paraqrafdan ibarətdir. Bu iki toplu skandinaviya hüququnun hər iki qolunun- danimarka və isveç hüquqlarının sonrakı inkişafının əsasını təşkil etdi.

Müasir isveç hüququnun bir çox sahələrini əmək və səhmdar hüququ; sənaye mülkiyyətinin mühafizəsi haqqında və sosial təminat haqqında qanunvericilik, ətraf mühitin mühafizəsi haqqında qanunvericilik və inzibati hüququn bir çox bölmələri- 1734-cü ilin qanunlar sisteminə daxil edilə bilməyən qanunvericilik əhatə edir.

Danimarka məcəlləsi tarixi bir abidə kimi qorunub saxlanmışdır. Həm Danimarkada, həm də Norveçdə məhkəmə təcrübəsinə hüququn mənbəyi kimi mühüm əhəmiyyət verən mövqe vardır. İsveçdə də məhkəmə təcrübəsinin roiu az deyil. Bu cəhət skandinaviya hüququnu roman-german hüquq sistemindən fərqləndirərək onu müəyyən mənada ümumi hüquqa yaxınlaşdırır.

Skandinaviya hüququ özünün inkişafının tarixi yollarının, qanunvericiliyin xüsusiyyətlərinin və hüququn mənbələrinin oxşarlığı zəminində vahid sistem təşkil edir. Bu ölkələr qanunvericilik sahəsində əməkdaşiıq edir və bu proses (keçən XIX əsrin sonlarında başlayan) bütün ölkələrdə eyni dərəcədə qüvvədə olan çoxsaylı unifikasiya edilmiş aktların yaranmasına səbəb oldu.Skandinaviya ölkələrində hüququn vəhdətinə olmasa da, yüksək səviyyəli ahəngdarlığına nail olmaq üçün xüsusilə əlverişli şərait mövcud olmuşdur.

Yaponiyanın müasir hüquq sistemi müxtəlif inkişaf mərhələləri keçmiş və xarici təsirlərə məruz qalmışdır. Indiki hüquq sistemi 1867-1868-ci illər burjua inqilabından başlayaraq Meyci (maarifçi hökumət) dövründə formalaş- mağa başlamışdır. Buna qədər isə Yaponiya uzun müddət Çinin güclü təsiri altında olmuşdur. Bu, onun hüquq sisteminə də təsir göstərmişdir. Yapon hüququnun əsasını "ritsu" ("ryö") adlanan cinayət qanunu təşkil edirdi. Bu sistemin özü "ritsure" adını aldı. Onun amansızlığı hüquqa mənfi münasibət bəslənilməsinə gətirib çıxardı. Yaponlara elə gəlir ki, məhkəmə qaydasında mübahisələrin həlli əşyaların təbii vəziyyətinə uyğun gəlmir. I'şdə bir tərəfin məhkəmə baxışını udması və digər tərəfin uduzmasından ibarət olan məntiqi əkslik (ziddiyyət) prinsipi həmişə daha çevik çıxış yolu axtaran yaponları qane etmirdi. Ənənəyə görə məhkəməyə müraciət iddiaçının fikrincə cavabdehin sülh yolu ilə razılığa gəlinməsi mümkün olmayan anormal adam olduğunu göstərir. Mübahisə edən yapon məhkəməni deyil, barışığı qəbul edir. Məhkəmədə baxıian işlərin əksər hissəsi də barışıqla həll edilir.

Yaponlar hüquq normalarına nisbətən onların xarakterinə daha çox uyğun gələn qaydalar vasitəsinə ahəngdar ictimai həyatı qoruyub saxlamağa üstünlük verirlər. Bu qaydalar özündə hüququn əsas elementlərini əks etdirmədiyi üçün qanunvericilik qaydaları hesab olunmur. Belə qaydalara əməl olunması rəqib tərəfin istəyini ödəmək cəhdi ilə müşayiət olunur. İcraçının daxili əhvali-ruhiyyəsi belə münasibətlərdə əsas yer tutur.

Bu cür ənənəvi qaydalar sisteminə ("giri" adlanırdı) hüquq normaları kimi baxıla bilməz. eyni zamanda onlar hüquq münasi- bətlərinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilirdi. Məsələn tələb hüququ olan kreditor "giri"-yə görə qeyriinsani hərəkət edirdi.