Cökə

Cökə
Cökə
Elmi təsnifat
	Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Embryophytes Klad: Polysporangiophytes Klad: Tracheophytes Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Eudicots Klad: Core eudicots Klad: Superrosids Klad: Rosids Klad: Malvids Dəstə: Əməköməciçiçəklilər Fəsilə: Əməköməcikimilər Yarımfəsilə: Tilioideae Cins: Cökə
Beynəlxalq elmi adı
	Tilia L., 1753;
ITIS	21535
NCBI	64580
EOL	39692789
FW	56055

Cökə (lat. Tilia) — bitkilər aləminin əməköməciçiçəklilər dəstəsinin əməköməcikimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

Şimal yarımkürəsinin bütün ilıq bölgələrinin gilli, sərin və nəmli torpaqlarında yetişir. Sürətlə böyüyən və 20-25 metrəyə kimi uzanan cökə ağaclarının gövdələrinin diametri 1.5 m belə ola bilər. Əvvəlcə düz olan gövdə qabığı, ağac yaşlandıqca çatlayır. Üstü tünd yaşıl yarpaqları uzun saplı, ürək formasında və kənarları da düzdür.

Yarpağın boz və ya gümüş rəngindəki alt tərəfində qılcıqlar var. İyun-avqust ayları arasında açan sarımtıl rəngli xüsusi xoş ətirli çiçəklərinin 3-5-i bir yerdə, yarpaqların orta damarına bağlı və sarılı vəziyyətdə olur. Ağacın tək toxumlu meyvəsi minik, yuvarlaq və qurudur. Cökə ağacı toxumu, gövdə çəlikləri ilə və ya boy atan köklərinin ayrılıb əkilməsi ilə çoxaldılır.

Cökənin çiçək və yarpaqlarında qlükozit, tanen, yapışqan bitki mayesi və tərkibində farnesol olan uçucu yağ mövcuddur. Xüsusilə çiçək və yarpaqları tibbi təsirlərindən ötürü istifadə edilən cökə ağacının ağ, yumşaq və homogen taxtası heykəltəraşlıq və bənzəri işlərdə, gövdə qabıqları boyaçılıq və xələt istehsalında istifadə edilməkdədir.

Tarixi

Mərkəzi Avropada əvvəllər bir çox kənddə cökə ağacı var idi. Mərkəzdə yerləşir və görüş nöqtəsi olaraq istifadə olunurdu. May ayının əvvəlində bu ağacın altında rəqs festivalları keçirildi. Bir çox vaxt burada kənd məhkəmələri yaradıldı. Beləliklə, cökə "məhkəmə ağacı" və ya "məhkəmə cökəsi" kimi də tanınır. Alman və slavyan xalqlarında cökə müqəddəs bir ağac hesab olunur.

Növləri

Tilia americana L.
- Tilia americana var. caroliniana (Mill.) Castigl.
- Tilia americana f. fastigiata (Slavin) Rehder
- Tilia americana var. heterophylla (Vent.) Loudon
- Tilia americana var. mexicana (Schltdl.) Hardin
- Tilia americana f. praecox (A. Braun) V. Engl.
- Tilia americana var. vestita (A. Braun) V. Engl.
Amur cökəsi (Tilia amurensis Rupr.)
- Tilia amurensis var. amurensis
- Tilia amurensis var. taquetii (C.K. Schneid.) Liou & Li
Tilia begoniifolia Steven
Tilia callidonta Hung T. Chang
Tilia chinensis Maxim.
- Tilia chinensis var. chinensis
- Tilia chinensis var. intonsa (E.H. Wilson) Y.C. Hsu & R.Zhuge
- Tilia chinensis var. investita (V. Engl.) Rehder
Tilia chingiana Hu & W.C. Cheng
Ürəkvari cökə (Tilia cordata Mill.)
Tilia dasystyla Steven
Tilia endochrysea Hand.-Mazz.
Tilia × euchlora K.Koch
Avropa cökəsi (Tilia × europaea L.)
Tilia henryana Szyszyl.
Tilia japonica (Miq.) Simonk.
Tilia jiaodongensis S.B. Liang
Tilia kueichouensis Hu
Tilia ledebourii Borbás
Tilia leptophylla (Vent.) Small
Tilia likiangensis Hung T. Chang
Tilia mandshurica Rupr. & Maxim.
- Tilia mandshurica var. mandshurica
- Tilia mandshurica var. megaphylla (Nakai) Liou et Li
- Tilia mandshurica var. ovalis (Nakai) Liou & Li
Tilia membranacea Hung T. Chang
Tilia miqueliana Maxim.
Tilia mongolica Maxim.
Tilia nobilis Rehder & E.H. Wilson
Tilia oliveri Szyszyl.
- Tilia oliveri var. cinerascens Rehder & E.H. Wilson
- Tilia oliveri var. oliveri
Tilia paucicostata Maxim.
- Tilia paucicostata var. dictyoneura (V. Engl. ex C.K. Schneid.) Hung T. Chang & E.W. Miao
- Tilia paucicostata var. paucicostata
- Tilia paucicostata var. yunnanensis Diels
Enliyarpaq cökə (Tilia platyphyllos Scop.)
- Tilia platyphyllos subsp. cordifolia (Besser) C.K.Schneid.
- Tilia platyphyllos subsp. pseudorubra C.K.Schneid.
Tilia rubra DC.
- Tilia rubra subsp. caucasica (Rupr.) V.Engl.
Tilia taishanensis S.B. Liang
Tüklü cökə (Tilia tomentosa Moench)
Tilia tuan Szyszyl.
- Tilia tuan var. chenmoui (W.C. Cheng) Y. Tang
- Tilia tuan var. chinensis (Szyszyl.) Rehder & E.H. Wilson
- Tilia tuan var. tuan

İstinadlar

↑ Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 230. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
↑ Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 514.

Həmçinin bax

[_2c87e77511a4732e-1] Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 230. doi:10.5962/BHL.TITLE.746

[_28fdbd7cf0fa0260-2] Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 514.

[1]

[2]