Özünü qiymətləndirmə

Özünü qiymətləndirmə — bir insanın özünü subyektiv qiymətləndirməsi — hərəkətini, keyfiyyətini, hisslərini və ləyaqətini.

Özünü qiymətləndirmə altı növdən ibarət ola bilər:

1. Bir insanın özünü necə görməsindən qaynaqlanan mənlik obrazı.
2. Başqalarının insana necə baxmasından qaynaqlanan mənlik obrazı.
3. İnsanın özünü necə qəbul etməsi nəticəsində yaranan mənlik obrazı.
4. Bir insanın başqalarının onu necə gördüyünü necə qəbul etməsi nəticəsində yaranan mənlik.
5. Şəxsin özünü necə gördüyünü başqalarının necə qəbul etməsindən yaranan mənlik obrazı.
6. Başqalarının bir insanı necə qəbul etməsindən yaranan mənlik görüntüsü.

Özünü qiymətləndirmə prosesi 2 hissədən ibarətdir: koqnitiv və sosial.

Sosial və koqnitiv psixoloqlar tərəfindən tez-tez istifadə olunan özünü təsvir üçün daha texniki bir termin öz-özünə sxemdir. Hər hansı bir sxem kimi, öz-özünə sxemlər də məlumat saxlayır və düşüncəmizə və yadda saxlamağımıza təsir göstərir.

Tədqiqatlar göstərir ki, özünə aid olan məlumat üstünlüklə kodlaşdırılır və yaddaş testlərində xatırlanır, bu fenomen "öz-özünə istinad kodlaşdırması" kimi tanınır.^[1] Öz-özünə sxemlər insanların özlərini müəyyən etmək üçün istifadə etdiyi xüsusiyyətlər hesab olunur, onlar mənlik haqqında məlumatları ardıcıl sxemə çəkirlər.^[2][3]

Amerikalı yazıçı Robert Qrinin fikrincə özünü qiymətləndirmə böyük dərəcədə başqalarının diqqətindən asılıdır. Qrin qeyd edir ki, başqalarının diqqətini cəlb etmək üçün insanlar cinayətə və ya intihara qədər demək olar ki, hər şeyə hazırdırlar. O, həmçinin iddia edir ki, insanın hər bir hərəkətinin əsasında başqasının diqqətinə ehtiyac var.^[4]

Zəif özünə inam bir insanın uşaqlıq dövründə topladığı tənqidlərin nəticəsi ola bilər ki, bu da özü haqqında öz rəyinin zədələnməsinə səbəb olur. Xüsusilə uşaqlar səlahiyyətli şəxslərin mənfi mühakimələrini qəbul etməyə həssasdırlar. Bundan əlavə, yeniyetmələr tez-tez zəif bədən görünüşü ilə bağlı problemlərdən əziyyət çəkirlər. Artıq zəif özünə hörmət nümayiş etdirən insanlar sosial pozuntuların inkişafına həssas ola bilərlər.

Mənfi özünü qiymətləndirmə müxtəlif amillərdən yarana bilər. Bununla belə, şəxsiyyət tipi mühüm amildir. Perfeksionistlər, uğurlu insanlar və “A tipli” şəxsiyyətlərə malik insanlar mənfi özünü qavrayışlara meylli görünürlər. Beləliklə, onlar bu “uğursuzluqdan” daim məyus olurlar.

Mənfi özünə inamın formalaşmasına kömək edən digər amil insanın yaşadığı cəmiyyətin gözəllik dəyərləridir. Arıqlıq Amerika cəmiyyətində məşhur bir gözəllik idealıdır. Çox vaxt qızlar cəmiyyətin "arıq" standartlarına uyğun gəlmədiklərini hiss edirlər ki, bu da onların mənfi özünü qiymətləndirməsinə gətirib çıxarır.^[5]

Sui-istifadə və manipulyasiya qurbanları çox vaxt özlərini qurban kimi düşünmək tələsinə düşürlər. Qurbanın psixoloji profilinə geniş yayılmış çarəsizlik, passivlik, nəzarətin itirilməsi, bədbinlik, mənfi düşüncə, günahkarlıq, utanc, özünü qınama və depressiya daxildir. Bu düşüncə tərzi ümidsizliyə və ruh düşkünlüyünə səbəb ola bilər.^[6]

Özünü qiymətləndirmə bərabərsizliyin xronoloji yaş və zəka ilə müsbət əlaqəli olduğu aşkar edilmişdir. Yetkinliklə eyni vaxtda artdığı düşünülən iki amil günahkarlıq qabiliyyəti və koqnitiv fərqləndirmə qabiliyyətidir.^[7] Bununla belə sosial-iqtisadi vəziyyət 2-5-ci sinif şagirdlərinin özünü qiymətləndirməyinə müxtəlif təsir göstərir.^[8]

Təxminən 5 yaşında uşağın özünü dərk etməsi üç kateqoriyaya bölünür: onun sosial mənliyi, akademik şəxsiyyəti və fiziki keyfiyyətləri. Uşağın özünə güvənini artırmağın bir neçə yolu var: ünsiyyət, əminlik, maraqlarına dəstək və yaxşı nümunələr tapmaq.^[9]

İnkişafın ən erkən mərhələlərində körpələr güzgüdəki əkslərin özləri olduğunu dərk etmirlər. Tədqiqat 3 və 24 aylıq 88 uşaq üzərində aparılmışdır.^[10] Onların davranışı güzgü qarşısında müşahidə edilmişdir. Nəticələr göstərdi ki, uşaqların özünü qiymətləndirmə dair məlumatlılığı üç əsas yaş ardıcıllığına uyğundur:

• Təxminən 6-12 aylıq dövrdə körpənin güzgü görüntüsünə ilk uzunmüddətli və təkrarlanan reaksiyası gedən “oyun yoldaşının” reaksiyasıdır.
• Həyatın ikinci ilində ehtiyatlılıq və geri çəkilmə meydana çıxır; özünə heyranlıq və utanma davranışı 14 aydan başlayaraq bu qaçınma davranışları ilə müşayiət olunur və 20 aydan sonra subyektlərin 75% bunu göstərir.
• Həyatın ikinci ilinin son hissəsində, 20 aydan 24 aya qədər, subyektlərin 65% güzgüdə özlərinin tanınmasını nümayiş etdirir.

• Dərketmə
• Ləyaqət
• Danninq-Krüger effekti