Özbəkistan milli geyimləri

Vikipediyanın həmtəsisçisi Cimmi Vels ənənəvi özbək geyimindəki özbəklərin yanında.
1960-cı ildə çap olunmuş özbək geyimləri mövzulu sovet poçt markası.

Özbəkistan milli geyimləri (özb. Oʻzbek milliy kiyimlari) — Mərkəzi Asiyanın ən sıx əhalisi olan özbəklərin geyindiyi ənənəvi geyim tərzindən ibarətdir. O, özbək mədəni ənənələrinin ənənəvi moda həssaslıqlarını nümayiş etdirir və özbək sivilizasiyasının mühüm mədəni aspektlərindən birini təşkil edir. Özbəklərin geydiyi iki geniş geyim növü var: ənənəvi özbək geyimi kimi tanınan geyim və qərb geyimi.[1]

Kişilər üçün ənənəvi geyimlərə müxtəlif növ baş geyimləri daxildir; ən çox doppa kimi tanınan papaq, çapan adlanan uzun palto, yaktak kimi tanınan köynək, ənənəvi qurşaq və boş şalvar. Qadınlar ümumiyyətlə bütün bədənlərini örtən paltarlar geyinirlər. Parlaq rəngli dizə qədər paltarlar və lazım kimi tanınan boş şalvar ən çox yayılmış geyimdir. Xüsusi hallarda kişilər zəngin naxışlı çapanlar  (bəzi bölgələrdə zarçopon adlanır), qadınlar isə atlaz və ipəkdən tikilmiş, çox vaxt zardozi kimi tanınan qızıl saplarla zəngin naxışlı paltarlara üstünlük verirlər.

Özbəklərin əvvəlki nəsilləri XX əsrdə demək olar ki, yalnız ənənəvi geyimlər geyinirdilər. XIX əsrdə Rusiya İmperiyasının Orta Asiyaya hücumundan sonra Qərb geyimləri və modası xüsusilə gənc və daha təhsilli nəsillər arasında getdikcə populyarlaşdı. Sovet İttifaqı dövründə özbək geyimləri adətən ilk növbədə utilitar dəyərə fokuslansa və beynəlxalq moda meyllərindən çox təsirlənməsə də, son vaxtlar ənənəvi naxışlara daha çox diqqət yetirilir.

Papaqlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Buxaranın son əmiri Alim Xanın papaqlı və çamaşlı şəkli, 1911.

Doppa özbək papaqlarının ən çox yayılmış növlərindən biridir. Özbək doppası adətən kvadrat formada olur, kənarları ucludur, lakin üslublar bölgəyə görə dəyişir. Əvvəlcə yalnız kişilər tərəfindən geyinilsə də, bir çox qadınlar da doppa geyinirlər.[2]  Özbək kişiləri tərəfindən geyilən digər ümumi ənənəvi papaqlar arasında çuqirma, qalpaq , karakul və daha sonra yayılmış İslami təkkələr var.

Sovet hökuməti 1920-ci illərdən başlayaraq pərdə əleyhinə geniş kampaniya aparsa da, kişi papaqlarına çox az diqqət yetirilirdi. Etnik Özbəkistan Kommunist Partiyasının bəzi liderləri və fəalları ənənəvi türban, digərləri isə yalnız Qərb üslubunda kostyum geyinirdilər. Bəzi cədidlər tərəqqi simvolu kimi bu kostyum üslubunun mənimsənilməsini dəstəkləsələr də, bəziləri bunu ruslaşdırmanın bir forması hesab edirdilər.[3]

Kişi geyimləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Özbək kişi geyimləri zamanla müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Tarixən ənənəvi geyimlər zolaqlı papaq və çamadan ibarət olub. Zamanla şalvar və köynəklər populyarlaşdıqca geyim üslubları da dəyişdi.[4] Əsasən ağ tikmə ilə örtülmüş qara baş örtüyü olan doppa çalmağı böyük ölçüdə əvəz etmişdir. İndiki özbək kişiləri tez-tez qərb üslublu şalvar geyinirlər.[5]

Qadın geyimləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarixən özbək qadınları evdən kənarda parançi taxırdılar, bu paltar at tükündən toxunmuş trikotaj çaçvondu. Lakin Özbəkistanda 1930-cu illərin sonlarında Hücum hərəkatı səbəbindən onun geyilməsi dayandırıldı. Özbəkistanda özbək qadınları artıq pərəncə geyməsələr də, bəzən dəfn mərasimlərində geyərlər.[6]

Bu gün özbək qadınları tez-tez işton və ya lozim adlanan, altından boş şalvar olan parlaq rəngli dizə qədər paltar geyinirlər. Özbəkistanlı qadınların bir qismi hicab və uzunqol don geyinməyə başlasa da, bu, çox da rast gəlinmir.[2]

Material və istehsal üsulları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Özbəkistan həcmcə dünyanın ən böyük pambıq və ipək istehsalçılarından biridir, lakin pambıq istehsalı zaman keçdikcə azalmaqdadır.[7][8]  Əsrlər boyu Özbəkistan ərazisi Buxara və Səmərqənddə ticarət mərkəzləri olan İpək Yolunun ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Səmərqənd şəhəri müxtəlif naxışların və toxunma üslublarının ötürülməsinə səbəb olan bölgədə ipək istehsalçıları üçün bir məkana çevrildi.[9]

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Zərçapan kimi tanınan naxışlı çapan geyən özbək uşaqları.
    Zərçapan kimi tanınan naxışlı çapan geyən özbək uşaqları.
  • Ənənəvi özbək geyimindən ilhamlanmış kostyumlar geyən fiqurlu konkisürənlər.
    Ənənəvi özbək geyimindən ilhamlanmış kostyumlar geyən fiqurlu konkisürənlər.
  • Ən çox gəlinlərin geyindiyi naxışlı doppalar.
    Ən çox gəlinlərin geyindiyi naxışlı doppalar.
  • Ənənəvi geyimdə olan qadın Novruz şənliklərində samanı qarışdırır.
    Ənənəvi geyimdə olan qadın Novruz şənliklərində samanı qarışdırır.
  • Doppa geyinmiş özbək kişi.
    Doppa geyinmiş özbək kişi.
  • Şehr-i-Sebz doppa (birinci və ikinci sıra), Surhan doppa (üçüncü sırada ilk üç) və Çust doppa (son cərgə) kimi tanınan ənənəvi özbək doppasının bir neçə çeşidi
    Şehr-i-Sebz doppa (birinci və ikinci sıra), Surhan doppa (üçüncü sırada ilk üç) və Çust doppa (son cərgə) kimi tanınan ənənəvi özbək doppasının bir neçə çeşidi
  • Müasir ənənəvi üslubda paltar geyinmiş özbək qadınlar və doppa geyinmiş kişi.
    Müasir ənənəvi üslubda paltar geyinmiş özbək qadınlar və doppa geyinmiş kişi.
  • Çuğurma və çapan geyən kişi.
    Çuğurma və çapan geyən kişi.
  • Ənənəvi paltar geyinən gəlin və kürəkən.
    Ənənəvi paltar geyinən gəlin və kürəkən.
  • Qadınların xüsusi günlərdə geyindiyi tikmə çəkmələr.
    Qadınların xüsusi günlərdə geyindiyi tikmə çəkmələr.
  • Tarixən qadınlar tərəfindən geyilən çaçvonlu pərəncə.
    Tarixən qadınlar tərəfindən geyilən çaçvonlu pərəncə.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Traditional Uzbek clothing". Central Asia Guide. 28 November 2022. 8 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 December 2023.
  2. ↑ 1 2 Joseph, Naǧmābādī, 2003. səh. 44
  3. ↑ Cronin, 2014. səh. 222
  4. ↑ Akiner, 2013. səh. 207
  5. ↑ Condra, 2013. səh. 9
  6. ↑ Williams, Brian Glyn. Afghanistan Declassified: A Guide to America's Longest War (ingilis). University of Pennsylvania Press. 2011. səh. 17. ISBN 978-0-8122-0615-9. 2023-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-10.
  7. ↑ "Uzbekistan Cotton Area, Yield and Production". International Production Assessment Division. US Department of Agriculture. 2023-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-10.
  8. ↑ Mentges, Shamukhitdinova, 2017. səh. 32
  9. ↑ Meller, Susan. Silk and Cotton: Textiles from the Central Asia that Was. Abrams. 2018. 2023-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-10.