İbray Altınsarin

Ibıray Altınsarin (qaz. Ыбырай Алтынсарин; 20 oktyabr (1 noyabr) 1841 və ya 1 noyabr 1841^[1], Kostanay – 17 (29) iyul 1889 və ya 29 iyul 1889^[1], Kostanay, Turqay vilayəti^[d]) — İbrahim Altınsarı oğlu; Qazax yazıçısı, pedaqoqu.

İbray Altınsarin
İbrahim Altınsarı oğlu
Doğum tarixi	1 noyabr 1841
Doğum yeri	Ara-Karaqay, Qazaxıstan
Vəfat tarixi	29 iyul 1889 (47 yaşında)
Vəfat yeri	Qazaxıstan
Milliyyəti	Qazax
Fəaliyyəti	yazıçı, pedaqoq, folklorşünas, etnoqraf
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1841-ci ildə Qostanay vilayətində anadan olmuş İbray Altınsarın atasını erkən itirdikdən sonra babası Balqoja Canburşinin himayəsində böyümüş, ondan ərəb və rus əlifbasını öyrənmişdir.^[2]

1849-cu ildə Orenburqda ilk məktəb açdıqda, babası Ibırayı buradakı məktəbə yollamışdır.^[3] Çar hökuməti bu tipli məktəbləri açarkən ilk növbədə yerli idarəetmə orqanları üçün savadlı insanların hazırlanmasını qarşıya məqsəd qoyurdu. Bununla belə burada təhsil alan uşaqlar çarizmin mürtəce siyasəti ruhunda tərbiyə olunmalı, müsəlman dini ilə yaxından tanış olmalı, rus dilində işgüzar sənədləri tərtib etməyi bacarmalı idilər. Məktəb proqramında nəzərdə tutulmuş, fənlərin öyrənilməsi ilə yanaşı İ. Altınsarın həm də əlavə olaraq öz üzərində içləyir, əlavə ədəbiyyatlar və başqa müəlliflərin əsərləri ilə tanış olurdu. Orenburqda yaşayan tanınmış alim V. Qriqoryevin şəxsi kitabxanasından istifadə edən şərqşünas- Altınsarın dövrün tarix fəlsəfə və pedaqogika kitabları ilə əsaslı məşğul olur, onları daha çox mütaliə edirdi. Orenburqda açılan bu məktəblər Rus-qırğız məktəbi adlanırdı. İbrayın babası Balqoja öz növbəsində qazax xalq şifahi xalq yaradıcılığını dərindən bilir, özü bəzən şeirlər yazır, eyni zamanda məşhur natiq idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz təyinatı ilə yanaşı bu məktəblərin missionerlik xüsusiyyəti də var idi və burada əsasən qazax balaları təhsil alırdı. Bu tipli məktəblərdə şagirdlərin xristianlığa sövq edilməsi ilə bağlı da xeyli işlər aparılırdı, lakin bu məktəblərdə ümumi maarifçilik vəzifələri də az əhəmiyyət kəsb etmirdi. Belə ki, burada məktəblərdə ədəbi və musiqi gecələri təşkil olunurdu.^[4]

1859-cu ildə məkəbdə təhsilini başa vurduqdan sonra o, Orenburqdakı Sərhəd komissiyasında əvvəl yazar, sonra Orenburq quberniyası idarəsində tərcüməçi kimi çalışır.^[5]

Bu işlərdən heç biri onu qane etmir və o, qazax balalarının təhsil alması üçün məktəblər açılması istiqamətində xeyli işlər görür, 60-cı illər qabaqcıl ictimai-pedaqoji ideyalarına müraciət edir, rus məktəblərinin təcrübəsini dərindən öyrənir, ilk növbədə pedaqoq K. D. Uşinskinin əsərləri ilə tanış olur. İ. Altınsarının zəhməti hədər getmir. Xalqa məktəbin mahiyyəti anladıldıqca onun məktəbə istiqamətlənməsi sürətlənir. Qısa zaman kəsiyində onun iştirakı və təşəbbüsü ilə qazax balaları üçün yeddi ibtidai məktəb, o cümlədən qazax qızları üçün ilk məktəblər, 1883-cü ildə isə Omskda Qazax Müəllimlər Seminariyası fəaliyyətə başlayır.

Altınsarın tərəfindən açılmış məktəblər öz xarakteri etibarı ilə əvvəlki dini məktəblərdən fərqlənirdi. Bu məktəblərdə təlim və tərbiyə humanizm prinsipləri əsasında qurulurdu. 1876-cı ildə İ. Altınsarın Peterburq və Kazana gedir və bu şəhərdə şərqşünas-alimlərlə, pedaqoqlarla, coğrafiya cəmiyyəti ilə yaxşı əlaqələr qurur. Bu görüşlər onun maarifçilik ideyalarına yetərincə müsbət təsir edir.

1879-cu ildən başlayaraq ömrünün sonuna qədər Torğay vilayətində Xalq Təhsili İdarəsinin müfətişi işləyə-işləyə maarifçilik və ictimai fəaliyyətini davam etdirir. İ. Altınsarın bu dövrdə qazax balaları üçün qazax dilində dərsliklər yazır. "Qırğız müntəxabatı" və "Qırğızların rus təliminə rəhbərlik" dərslikləri 1879-cu ildə Orenburqda nəşr olunur. Hər iki kitab rus qrafikası əsasında yeni qazax əlifbasında yazılmışdır. Bununla Altınsarın qazaxların ərəb qrafikasından rus qrafikasına keçməsinə zəmin yaradır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Qazaxıstanda ərəb qrafikasından 1923–1924-cü illərdə latın qrafikasına keçilmişdir, 1940-cı illərin sonunda isə qazax yazısı rus qrafikasına keçirilmişdir.

"Qırğız müntəxabatı"nın ön sözündə göstərildiyi kimi aşağıdakı dörd bölümdən ibarət olan: 1. Şeirlər, uşaq hekayələri və nağılları, uşaqların doğmalarına yazdıqları məktub nümunələri; 2. Böyüklər üçün hekayələr; 3. Şifahi xalq yaradıcılığından nümunələr; 4. Atalar sözü və zərbi məsəlləri əks etdirən bu dərslik əsil elmlər və səmərəli məlumatlar verən mənbə idi. Altınsarının bu kitabı əsasında qazaxlar 1920-ci ilin əvvəllərinə qədər oxuyurdular.

Daim rus-qırğız məktəbləri şəbəkəsinin genişlənməsi üzərində işləyən İ. Altınsarın həm də elə məktəblər yaratmaq istəyirdi ki, ibtidai məktəblərdə təhsili başa vuranlar məhz bu məktəblərdə təhsillərini davam etdirsinlər.

İbray Altınsarin 29 iyul 1899-cu ildə vəfat edib.

İ. Altınsarın çoxşaxəli yaradıcılıq diapazonuna malik nadir şəxsiyyətlərdən idi. Böyük şəxsiyyətin bu keyfiyyəti haqqında biz yuxarıda məlumat vermişik. Burada isə bir daha qeyd edək ki, onun şairlik bacarığı özünü yetərincə nümayiş etdirirdi. Yardıcılığının bu nümunələrindən o, "Qırğız müntəxabatı" kitabında geniş təqdim etmişdir. "Gəlin, uşaqlar, oxuyaq", "Biliklərə yiyələnən xalqlar". "Kasıb olsanda oğurluqla dost olma", "Akının ədalətli sultana müraciəti", "Yay", "Çay" və digər şeirlərində müxtəlif səpkili- ictimai-sosial, tarixi, etik-fəlsəfi, doğma təbiət səhnələri, aydın və sadə formadan istifadə edilməklə qələmə alınmışdır.^[6] İ. Altınsarinin şerlərində xalq təhsilinin əhəmiyyəti, elmi fikrin dəyəri vurğulanır. Altınsarinin poetik yaradıcılığında qazax aulunda mövcud olan bərabərsizlik, bəylərin və xanların xəsisliyi və qəddarlığı ifşa olunur, ruhanilərin xalqı aldatma istəyi tənqid atəşinə tutulur, istismarçı sinfin ikiüzlülüyü, yalançılığı və böhtançılığı, əxlaqsızlığı əks etdirilir, kasıbların, varlıların alçaq əməllərindən qorunma imkanları əks etdirilir.

İ. Altınsarinin əxlaq, mənəviyyat, etik prinsip və normalara riayət etmə kimi düşüncələri onun "Nəsihət", "Doslarım", "Oy cigitlər" və s. şeirlərində əksini tapmışdır. Bu aşağıdakı nümunədə daha yaxşı görünür.

Altınsarinin mövzu dairəsi çox geniş idi. Əgər o, bir tərəfdən, zəhmət adamlarının, əməyi çoban həyatını, doğma vətənin ənginliklərini şeirlərinin mahiyyətinə hopdurursa, digər tərəfdən, qazax səhralarının poetik palitrasını yarada bilir. Məsələn, "Yaz" şerində Altınsarinin bu fəslin insanlara xoşbəxtlik və şadlıq gətirdiyini vurğulayır. Təbiət üzərində geniş mğşahidələr aparan şair rəngli və görümlü panoramalar yaratmağa müvəffəq olur. Şairin gözündə təbiət sanki təbibdir, o insanı müdrik nikbinliyə kökləyir. Peyzajın bədii konkretliyi, təbiət təsvirinin mahiyyətinə daxil ola bilmə, onun insanın hissləri ilə dərindən əlaqə, onun fikir və qayğılarına bağlılıq bir daha sübut edir ki, Altınsarin öz humanist və demokratik ideyalarında, gerçəkliyin realist manerada dərk olunmasında ardıcıl olmuşdür.

İ. Altınsarinin qələmə aldığı hekayəkərində qazax məişəti və əxlaqının müxtəlif mənzərələri əks olunmuşdur. İ. Altınsarinin nəsr əsərləri öz ideya istiqaməti, realist məzmununa və janr xüsusiyyətlərinə görə qazax xalqının mədəniyyəti və ədəbiyyatı tarixində yeni mərhələdir. Altınsariyə qədər qazax çöllərində elə bir yazıçı-nasir olmamışdır ki, o, yazılı ədəbiyyat ənənələrinə söykənərək xalq həyatını realist cizgilərlə əks etdirəydi. Onun "Varlı oğlu və kasıb oğlu", "Qıpçaq Seyitgül", "Araba və ev", "Avamlıq" və digər hekayələrində böyük ictimai sosial problemlər qaldırılır, onu sosial bərabərsizlik, sinfi ziddiyyətlər, varlı və yoxsullar arasındakı konflikt və s.təsvir olunur. Bu baxımdan "Qıpçaq Seyitgül" hekayəsi səciyyəvidir. Qıpçaq Seyitgül kasıb kəndlidir. O, üz bəyinin təsiri altında əzab çəkir. Bununla belə o, iradəli və güclü insan oımaqla daha yaxşı yaşamaq uğrunda mübarizə aparır. Elə buna görə də qıpçaq Seyitgül öz istismarçı düşmənlərinə qalib gəlir, öz xoşbəxtliyini və arvadının xoşbəxtliyini qorumağı bacarır və müstəqil, daha yaxşı həyata qədəm qoyur, əkinçiliklə məşğul olur. İ. Altınsarinin "Varlı oğlu və kasıb oğlu" hekayəsi də maraq doğurur. Hekayədə iki oğlan bir-birinə qarşı qoyulur. Varlı oğlunun adı Həsən, kasıb oğlunun adı Hüseyndir. Bu uşaqlar köç zamanı aullarından ayrılıb səhrada qalırlar. Nəhayət, köç olduğu yerə yetişdikdə isə görürlər ki, karvan bu yerlərdən aralanıb, insanlar isə uzaqlaşırlar. Beləliklə, uşaqlar səhrada qalmağa məcbur olurlar. Altınsarin uşaqları çətin şəraitə salmaqla, onların yaşamalarının özlərindən asılı olduğunu göstərir . Müəllif Həsənin müstəqil yaşaya bilməyəcəyini ön plana çəkir. Çünki o, daim dəyərlərinin hesabına yaşamağı öyrənmişdir. Hüseynə gəldikdə isə Altınsarin onun şəxsində həyatı yaxşı dərk edən, ən çətin vəziyyətlərdən çıxmağı bacaran, ağıllı və güclü kasıb oğlunu təsvir edir və başqalarına kömək etməyi bacaran qabiliyyətli oğlan olduğunu göstərir. Yeri gəlmişkən bu hekayəsi bir sıra xüsusiyyətləri ilə qaraqalpaq xalq nağılı "Varlı oğlu və kasıb oğlu"nun bəzi məqamları ilə səsləşir. Biz "Qaraqalpaq xalq nağılları"nın tərcüməsində və "Karakalpakskaya literatura" kitabında bu barədə ətraflı danışmışıq. Burada isə bir daha qeyd edək ki, bu hekayədə əmək mövzusu və onun insan həyatında oynadığı rol yetərincə vurğulanır. İ. Altınsarin göstərir ki, kasıb oğlu Hüseyn varlı oğlu Həsəndən daha ağıllı və tədbirlidir. Doğma aulu tapmamasına baxmayaraq, o köçün istiqamətini düzgün müəyyənləşdirir və Həsəni də özü ilə aparır. Ağılının gücü ilə yolda rastlaşdıqları çoxsaylı təhlükələri dəf edir. Həsən isə heç bir hərəkəti ilə Hüseynə kömək edə bilmir. Hüseynin bilik və bacarığı doğma aulun tapılmasına şərait yaradır.

Beləliklə, müəllif gənc qəhrəmanların müxtəlif formalı davranışlarını nəinki onların xarakter müxtəlifliyi, həm də onların fərqli ictimai vəziyyəti ilə izah edir.

İ. Altınsarinin digər "Taxta ev və yurta", "Zənginlik nədir?", "Müəlicəvi ot", "Bağ ağacları", "Avamlıq", "Atımay" və s. kimi hekayələri də maraq doğurur. Bu hekayələrdə Altınsarin əmək və biliyi, oturaq həyat tərzi və əkinçilik, humanizm və insanpərvərliyi təqdir etdiyi halda, tənbəlliyi, yalanı, oğurluğu və avamlığı tənqid atəşinə tutur. İ. Altınsarin əksər hekayələrini atalar sözü və zərbi məsəllərlə zənginləşdirir. Məsələn, "Var dövlət torpaq və əməkdir", "Əməksiz həzz də mümkün deyildir", "Tənbəl işsiz yatır, xəşbəxtlik ondan qaçır", "Zəhmətlə qazanılmış hər şey dadlıdır" və i., və s.

İ. Altınsarin "Qırğız müntəxabatı"na həm də xalq yaradadıcılığı nümunələrindən xeyli materialla təqdim etmişdir. Qazax folklorunun ilk toplayıcılarından olan İ. Altınsarin xalq yaradıcılığı xəzinəsindən elə əsərlər seşib kitaba daxil etmişdir ki, onlar ideya istiqaməti ilə onun maarifçilik baxışlarına cavab verərdi. Onun nəşr etdirdiyi rəvayət, əfsanə, nağıl və atalar sözündə xalq məişətinin xüsusiyyətləri, əmək adamlarının nikbin əhval-ruhiyyəs, həyata inamlı münasibətləri öz əksini tapır. Xalq yaradıcılığı nümunələri İ. Altınsarini ilk növbədə onlarda qoyulmuş mənəvi problemlər, zəhmətsevərlik və vicdanlılıq və s. kimi cəhətləri ilə cəlb edirdi.

Müntəxabatda yer almış nümunələr arasında biz müxtəlif tipli və istiqamətli hekayələr ("Müdrik Lukban", "Təmiz bulaq", "Əliaçıq adam" , "Yalanın zərəri" , "İzbastı", "Jerenşe Şeşen" və s.) ; nağıllar ("Qarabatır", "Əclaf oğlan", "Qızıl çub" və s.) ; epik nəğmələr ("Koblandı", başqa dastanlardan hissələr), atalar sözü və zərbi məsəllər, xalq nəğməkarları və dastançılarının nəğmə və aytıslarından fraqmentləri görürük.

İ. Altınsarinin "… Müntəxabata"daxil etdiyi əksər nümunələr maarifçi və nəsihətverici xarakterdaşıyır. Yazıçı – demokratik maarifçi ideyalarına həm də onun etdiyi bədii tərcümələr xidmət edirdi. Qazaxların mədəni və mənəvi tələblərinin inkişafı mənəvi mübadilənin zəruriliyini ortaya atırdı. İ. Altınsarinin İ. A. Krılov, L. N. Tolstoy, K. D. Uşinski, M. M. Paulson və digərlərinin əsərlərini qazax oxucularına təqdim etmişdir.

Qeyd etdiklərimizlə yanaşı İ. Altınsarinin publisistik irsini də diqqət mərkəzinə qoymağa ehtiyac vardır. Onun bu janrda olan əsərləri yetərincə bədii, tarixi və mənəvi əhəmiyyətə malikdir. İ. Altınsarinin publisistik yaradıcılığının əsas hissəsini onun rus həmkarları, müəllimləri, müxtəlif vəzifəli xalq təhsili nümayəndələri yazışmalar Altınsarinin yazıçılıq məharətinin inkişafını təmin edə bilirdi.

İ. Altınsarinin ədəbi əsərləri qazax milli mədəniyyətinin və irsinin mütərəqqi demokratik ənənələr əsasında inkişafında və formalaşmasında mühüm rol oynamaqla gerçəkliyə realist estetik və etik yanaşma nümunəsi kimi dəyərli örnəklər kimi qəbul olunur.