İkinci Bur müharibəsi

İkinci Bur müharibəsi (afrik. Tweede Vryheidsoorlog, ing. Second Boer War) - həmçinin ikinci Anqlo-Bur müharibəsi kimi tanınan, Britaniya İmperiyası və Cənubi Afrika Respublikası (Transvaal Respublikası) arasında 1899-cu il tarixindən 1902-ci ilin 31 mayına kimi davam edən müharibə^[1][2].

İkinci Bur müharibəsi
İngilis-bur müharibələri
Bur döyüşçüləri Spion-Kop döyüşündə (1900-cü il)
Tarix	11 oktyabr 1899 — 31 may 1902
Yeri	Cənubi Afrika (müasir CAR və Esvatini)
Nəticəsi	Britaniya İmperiyasının qələbəsi
Münaqişə tərəfləri
Transvaal Respublikası Britaniya İmperiyası
Komandan(lar)
Petrus Juber † Piter Krunye Alfred Milner Robert Solsberi Herbert Kitçener
Tərəflərin qüvvəsi
24-28 000 (müharibənin əvvəlində) 450 000 (müharibənin sonunda) 45 000 (müharibənin əvvəlində) 83 000 (müharibənin sonunda)
İtkilər
6000—7000 ölü, 22 000 yaralı 6000—8000 ölü və yaralı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Jameson basqınından sonra, Böyük Britaniya, Oranc respublikasında buğdalılara bir sıra tələblər qoydu və bu tələblərin demək olar ki, hamısı yerinə yetirilməsinə baxmayaraq, Böyük Britaniya müharibə hazırlığına başladı. Transvaal, öz növbəsində, müharibə hazırlığına da başlamış və əvvəlcədən hazırlanmış ittifaqı Oranc Respublika ilə təmin etmişdir.

29 avqust 1899-da Koloniya İşləri üzrə Britaniya naziri Cozef Çemberlen yeni tələblər irəli sürdü. Sentyabrın 2-də Transvaal hökuməti uitlenderə haqq qazandırmaq təklifini geri çəkdi və Britaniya suzeraintyinin tanınmadığını təsdiq etdi.

Sentyabrın 8-də Britaniya hökuməti Transvaal dövlət suverenliyini təmin etmək üçün qəti imtina ilə rəsmi mesaj göndərdi. Buna baxmayaraq, Britaniya hökuməti, Wheatlenders-a səs vermək hüququnun verilməsi üçün beş illik sınaq müddətinə razılıq verməyə hazırdı. 18 avqustda Transvaal hökumətinin rəsmi cavabı nəşr olundu, burada İngilis təklifləri rədd edildi.

Oktyabrın 9-da Transvaal, son bir il ərzində gəlib gələn və hazırda dənizdə olan dənizəyə qaçış etmədən dönmək üçün Cənubi Afrikadan bütün Britaniya güclərini çıxarmaq üçün, ingilis qoşunlarını dərhal respublikanın sərhədlərindən dərhal çıxarmaq tələb olunduğu bir ultimatumu təqdim etdi. Ultimatumda, qırx səkkiz saat ərzində qənaətbəxş cavab olmadığı təqdirdə, "Transvaal hökuməti Böyük Britaniyaya rəsmi bir bəyanat elan etməsi ilə təəssüfləndirəcək". İngilis Hökumətinin cavabı: "Böyük Britaniya Hökuməti Cənubi Afrika Hökumətinin 9 oktyabr tarixli teleqramında ifadə edilənləri kəskin təəssüflə qarşıladı. Cavab olaraq, əgər xahiş edirsinizsə, Cənub Afrika Respublikasının Hökumətinə məlumat verin ki, şərtlər belədir ki, Hökumət onların müzakirə edilməsini mümkünsüz sayır".

Burlar hücum əməliyyatları başlatdıqlarına baxmayaraq, Bur hökumətinin hər hansı bir sülh təşəbbüsünü sabotajlaşdıran İngilislər, Kap koloniyasında hərbi kontingentləri daim artırdılar. Burlar Britaniya İmperiyasının əsas qüvvələrinin qitəyə köçürülməzdən əvvəl "blitskriq" əsasında tətil etdi.

Bur qoşunları sərhədi 12 oktyabrda keçdi. 5 min nəfərlik dəstə. Cronier və Snimana əmri ilə 700 nəfərlik Britaniya garnizonunun yerləşdiyi Mafeking şəhərini mühasirəyə aldı. 2 ədəd silah və 6 ədəd pulemyot ilə qeyri-müntəzəm qoşunlar. Kasım ayında Kronye, gücün çox hissəsi ilə Kimberleyə getdi və Mafekinqin mühasirəsi üçün təxminən 2000 adam buraxdı.

15 oktyabrda burlar Kimberleyə 2 min adama, əsasən qeyri-müntəzəm qoşunları olan Britaniya qarnizonu ilə mühasirə saldı. Kimberlidəki Kap koloniyasında keçmiş nazir Sesil Rods yerləşirdi.

1899-cu ilin noyabrında Kimberli blokadasındakı İngilis komandanlığı Metyuenin komandasının (8 tabor, 1 cav. Alay, 10 min nəfər, 16 silah, 1 zirehli qatar) əmri ilə 1-ci piyada diviziyasına göndərdi. Noyabrın 23-də, İngilis əsgərləri stansiyada Boers (2-3 min nəfər) dəstəsi ilə mübarizə aparırdılar. Belmont, 25 noyabr - Enslinsky Heights. Hər iki halda, ingilislər düşmən mövqelərini ələ keçirmişdilər, ancaq əhəmiyyətli zərərə uğrayanların sayı (ümumilikdə 70 öldürülmüş, 436 nəfər yaralanıb). Noyabrın 28-də Metyu Moder çayı üzərində, 8 milyon 9 min nəfərin Boers (əsasən 8-9 min nəfər) qüvvələrinə hücum etdi. Britaniyadakı itkilər 72 nəfər öldü, 396 nəfər yaralanıb.

Dekabr ayında Matthews (3-cü İskoç Briqadası, Cav. Alay, batareya və 4 ağır silah) quraşdırılmışdır və 11 dekabrda Magersfontein'deki Boers-in mövqelərinə hücum etdi, lakin 1000-ə yaxın insan itirərək məğlub oldu.

Natal cəbhəsində, burlar 1899-cu ilin oktyabrında Çarlztoun, Nyukasl, Qlenkonu aldılar və General Uaytın ingilis bürosunun mühasirəyə aldığı Ledismiti mühasirəyə aldı. Ladysmithin açılması üçün General R. Buller (Cənubi Afrikadakı Britaniya qüvvələrinin komandanı 31 oktyabr) tərəfindən 15 dekabrda Kolenso şəhərində məğlubiyyətə səbəb oldu.

Noyabrın 1-də bur qoşunları Kap koloniyası^[3] sərhədini keçib, sonra Nauport və Stormberqi işğal edib, öz yerlərini Hollandiyalı mənşəli yerli sakinlər hesabına möhkəmləndirdilər. 10 dekabrda İngilis əsgəri General Gatakra (3-3,5 min adam, 2 ədəd batareya, 2 ədəd pulemyot), kəşfiyyat olmadan burlar (1700-2000 nəfər, 3 silah) mövqelərinə hücum etdi. Stormberq döyüşündə 90-dan çox adamın itirdiyi məğlub oldu, 600-dən çox əsir öldürüldü və yaralandı.

İngilis əmri Cənubi Afrikaya kütləvi köçürməyə başladı. Fransada hazırlanmış matkapların uzunmüddətli topçu silahlarının atəşkəsini pozmaq üçün Terribl və Güclü kruizerlərdən uzun məsafəli ağır silahlar çıxarılıb, onlara təkərlər və silahlar (metal və taxta) gətirildi. Uzun məsafəli silahların bir hissəsi Ledismit şəhərinə dəmir yolu ilə çatdırıla biliblər və mühasirəyə alınmış matkapların bu şəhəri ələ keçirməsinə icazə vermədilər. Natalda ingilis qüvvələrinə hücum etmək üçün digər silahlar istifadə edildi. Tezliklə ingilislər böyük ədədi və texniki margin təmin etməyi bacardı (1899-cu ilin dekabrına qədər əsgərlərin ümumi sayı 120 minə çatdı, müharibənin sonu isə 450 min idi). 1899-cu ilin dekabrında Alan Marşal Roberts Britaniya qüvvələrinin komandiri təyin edildi. Hücumçuluğa dönən İngilis qoşunları 1900-cü ilin fevralında Paunberqdə orkestr respublikasının ordusunun təslim olmasını və Kimberleyi (15 fevral) açdıqlarını, daha sonra 1 mart 1900-cü ildə Ledismiti sərbəst buraxdılar və 17 mayda Mafekinq mühasirəsini qaldırdılar.

Pretoriyanın süqutundan sonra H. Devetin rəhbərliyi altında olan burlar L. Botha və J. Delareyin başçılığı ilə partizan müharibəsi başlatmağa çalışırdılar. Buna cavab olaraq, burların müqavimətini qırmaq üçün ingilis ordusu bir-birinə yaxın yerlərdə yerləşən və əsas ünsiyyət yollarını əhatə edən birləşdirilmiş bloklar sistemi yaradırlar. Partizanlara kömək etməkdən şübhələnilən əhaliyə qarşı təzyiqlər də geniş yayılmışdı - belə sakinlər həbs düşərgələrində həbs edilir, fermaları yandırıldı, mal-qarası əlindən alınırdı.

Eyni zamanda, bur rəhbərləri sülhün erkən nəticəsi və Bur respublikalarının müstəqilliyinin qorunması (P. Krugerin 1900-cü ildə Avropaya səfərləri) üçün böyük dövlətlərin çıxışlarına nail olmaq üçün uğursuz çıxışlar etdilər^[2].

Müharibə 31 may 1902-ci ildə Pretoriya yaxınlığında Ferinikinq şəhərində sülh müqaviləsinin imzalanması ilə sona çatdı. Bu müqaviləyə əsasən, Boers Transvaal və Orange respublikasının Britaniyaya qoşulmasını qəbul etdilər. Onun müddəalarına əsasən, burlar Britaniya Hökumətinin gücünü qəbul etdi, lakin əksinə, hökumət hərbi əməliyyatlarda iştirak edənlərə amnistiya elan etdi, burlar gələcək özünüidarəetmə verməyi vəd verərək, Hollandiyanı məktəbdə və məhkəmələrdə istifadə etməyə icazə verərək, Britaniya qoşunları üçün fermerlərə zərər vurmağı öhdəsinə götürdü. Müqavilənin səkkizinci maddəsi, xüsusi olaraq, keçmiş Bur respublikalarında Afrikalılara seçki hüquqlarının verilməsi məsələsinin özünü idarə etməzdən əvvəl qərara alınmadığını nəzərdə tuturdu. Bu vəziyyət, Afrikalıların Cənubi Afrika rəhbərliyinə qatılmaq hüququndan gələcək məhrumiyyətinin təməlini qoydu. 1910-cu ildə İngiltərənin hökmranlığını gücləndirmək istəyən, keçmiş Bur respublikalarının ərazisini əhatə edən Cənubi Afrika Birliyini yaratdı.

• İngilis-bur müharibələri
• Birinci Bur müharibəsi
• Afrikanın kolonial bölünməsi

• Berger, Carl. The Sense of Power; Studies in the Ideas of Canadian Imperialism,: 1867–1914. University of Toronto Press. 1970. 233–34. ISBN 978-0-8020-6113-3.
• Bester, R. Boer Rifles and Carbines of the Anglo-Boer Warb. Bloemfontein: War Museum of the Boer Republics. 1994.
• Blake, Albert. Boereverraaier. Tafelberg. 2010. səh. 46.
• "Case Name: Anglo-Boer: Britain's Vietnam (1899–1902)". American University of Washington D.C Trade Environment projects. 27 oktyabr 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyul 2016.
• Desai, Ashwin; Vahed, Goolem. The South African Gandhi: Stretcher-bearer of Empire. Stanford University Press. 2015.
• "Miscellaneous information: Cost of the war". AngloBoerWar.com. 2015. İstifadə tarixi: 12 September 2015.
• Chase, Sean. "Dragoons remember the heroes of Leliefontein". Daily Observer. 4 November 2012. 28 June 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 October 2018.
• Daily Mail (5810). 16 November 1914. 4 ff. ISSN 0307-7578.
• Duffy, Michael. "Sam Hughes Biography". firstworldwar.com. 22 August 2009.
• Cameron, Trewhella, redaktorAn Illustrated History of South Africa. Johannesburg,: Jonathan Ball. 1986. səh. 207.
• Cartwright, A. P. The Dynamite Company. Cape Town: Purnell & Sons. 1964.
• Davis, Richard Harding. With Both Armies In South Africa. Charles Scribner Sons. 1900. səh. 34, fn. 59.
• South African War (British-South African history) // Encyclopedia Britannica. Britannica.com. 31 March 2011. İstifadə tarixi: 23 July 2013.
• Caring for the soldiers health // Nash's war manual. London: Eveleigh Nash. 1914. səh. 309.
• Farwell, Byron. "Taking Sides in the Boer War". American Heritage Magazine. 20 (3). mart 1976. ISSN 0002-8738. 7 yanvar 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
• Ferguson, Niall. Empire: The Rise and Demise of the British World Order and the Lessons for Global Power. Basic Books. 2002. səh. 235.
• Grundlingh, Albert. Collaborators in Boer Society // Warwick, P. (redaktor). The South African War. London. 1980. 258–78.
• Granatstein, J.L. The Oxford Companion to Canadian Military History. Oxford University Press. 2010. ISBN 978-0-19-543088-2.
• Grattan, Robert. "The Entente in World War I: a case study in strategy formulation in an alliance". Journal of Management History. 15 (2). 2009: 147–58.
• Gronum, M.A. Die ontplooiing van die Engelse Oorlog 1899–1900. Tafelberg. 1977.
• Haydon, A.P. "South Australia's first war". Australian Historical Studies. 11 (42). 1964.
• Hayes, Matthew Horace. Horses on board ship: a guide to their management. London: Hurst and Blackett. 1902. 213–14.
• Inglis, Brian. Roger Casement. London: Coronet Books. 1974. 53–55.
• Jeffery, Keith. The Irish Soldier in the Boer War // Gooch, John (redaktor). The Boer War. London: Cass. 2000. səh. 145. cites
• Jacson, M. II // The Record of a Regiment of the Line. Hutchinson & Company. 1908. səh. 88. ISBN 1-4264-9111-5.
• Jones, Maurig. "Blockhouses of the Boer War". Colonial Conquest, magweb. 1996. 13 May 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 May 2008.
• Jones, Huw M. Neutrality compromised: Swaziland and the Anglo-Boer War, 1899–1902. Military History Journal. 11. October 1999.
• Judd, Denis; Surridge, Keith. The Boer War: A History (2nd). London: I. B. Tauris. 2013. ISBN 978-1780765914.excerpt and text search; a standard scholarly history
• Keppel-Jones, Arthur. Rhodes and Rhodesia: The White Conquest of Zimbabwe, 1884–1902. Montreal, Quebec and Kingston, Ontario: McGill-Queen's University Press. 1983. 590–99. ISBN 978-0-7735-0534-6.
• McElwee, William. The Art of War: Waterloo to Mons. London: Purnell. 1974. 223–29. ISBN 0-253-31075-X.
• "Relative Value of UK£: using Economic Power in 2014 (using the share of GDP)". Five Ways to Compute the Relative Value of a UK Pound Amount, 1270 to Present. Measuringworth.com. 2015. İstifadə tarixi: 12 September 2015.
• Marsh, Peter T. Joseph Chamberlain: Entrepreneur in Politics. Yale University Press. 1994. 482–522.
• Meintjes, Johannes. President Paul Kruger: A Biography (First). London: Cassell. 1974. ISBN 978-0-304-29423-7.
• Morris, Michael; Linnegar, John. Every Step of the Way: The Journey to Freedom in South Africa. Ministry of Education. 2004. 58–95. ISBN 0-7969-2061-3.
• Nathan, M. Paul Kruger: His Life And Times. Durban: Knox. 1941.
• O'Brien, P. The Costs and Benefits of British Imperialism 1846–1914. Past & Present. 1988.
• O'Leary, Michael. "Regimental Rouge – Battles of the Boer War". Regimental Rouge. 29 December 1999.
• Pakenham, Thomas. The Boer War. New York: Random House. 1979. ISBN 0-394-42742-4.
• Peddie, John. "John McCrae Biography". firstworldwar.com. 22 August 2009.
• Pocock, Roger S. Horses. London: J. Murray. 1917. səh. viii fn. 11. ISBN 0-665-99382-X.
• Powell, Sean-Andre. How Did Winston S. Churchill's Experience As A Prisoner Of War: During The Boer War Affect His Leadership Style And Career?. Pickle Partners Publishing. 2015.
• Onselen, Charles van. Chapter 1:New Babylon // Studies in the Social and Economic History of the Witwatersrand, 1886–1914. London: Longman. 1982. ISBN 9780582643840.
• Onselen, Charles van. "'The Modernization of the Zuid Afrikaansche Republiek: F. E. T. Krause, J. C. Smuts, and the Struggle for the Johannesburg Public Prosecutor's Office, 1898–1899". Law and History Review. American Society for Legal History. 21 (3). October 2003: 483–526. doi:10.2307/3595118.
• Pakenham, Thomas. The Boer War. London: Cardinal. 1991 [1979]. səh. 571. ISBN 0-7474-0976-5.
• Pakenham, Thomas. The Scramble for Africa. 1991a. səh. 573. ISBN 0-380-71999-1.
• Ploeger, Jan. "Burgers in Britse Diens (1902)". Scientia Militaria. 15 (1). 1985: 15–22.
• Pretorius, Fransjohan. The Experience of the Bitter-Ender Boer // Gooch, John (redaktor). The Boer War: Direction, Experience and Image. London: Cass. 2000. səh. 179.
• Pretorius, Fransjohan. Anglo-Boer war // Jacobs, S.; Johnson, K. (redaktorlar ). Encyclopedia of South Africa. 2011.
• Pulsifer, Cameron. "For Queen and Country: Canadians and the South African War". Canadian War Museum. 2017. İstifadə tarixi: 2 February 2017.
• "The South African War 1899–1902". South African History Online. 10 November 2011. İstifadə tarixi: 29 January 2017.
• Searle, G.R. A new England?: peace and war, 1886–1918. Oxford University Press. 2004. 269–307.
• Spies, S.B. Methods of Barbarism: Roberts and Kitchener and Civilians in the Boer Republics January 1900 – May 1902. Cape Town: Human & Rousseau. 1977. səh. 265.
• Steele, David. Salisbury and the Soldiers // Gooch, John (redaktor). The Boer War: Direction, Experience and Image. London: Cass. 2000.
• Stirling, John. Gordon Highlanders (extract) // Our Regiments in South Africa. Naval and Military Press. 17 February 2009.
• Surridge, Keith. Lansdowne at the War Office // Gooch, John (redaktor). The Boer War: Direction, Experience and Image. London: Cass. 2000. səh. 24.
• Swardt, Eric. "The JJ Potgieter Manuscript" (PDF). 1998. səh. 97. 16 avqust 2010 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 avqust 2009.
• Villiers, J.C. de. "The Medical Aspect of the Anglo-Boer War, 1899–1902 Part ll". Military History Journal. 6 (3). June 1984.
• Warwick, Peter. Black People and the South African War, 1899–1902. Cambridge University Press. 1983.
• Watt, S. "Intombi Military Hospital and Cemetery". Military History Journal. Die Suid-Afrikaanse Krygshistoriese Vereniging. 5 (6). December 1982.
• Webb, Peter. "The Silent Flag in the New Fallen Snow: Sara Jeannette Duncan and the Legacy of the South African War". Journal of Canadian Studies. University of Toronto Press. 44 (1). 2010: 75–90. 5 fevral 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 fevral 2017.
• Wessels, André. Afrikaners at War // Gooch, John (redaktor). The Boer War: Direction, Experience and Image. London: Cass. 2000.
• Wessels, André. A Century of Postgraduate Anglo-Boer War (1899–1902) Studies: Masters' and Doctoral Studies Completed at Universities in South Africa, in English-speaking Countries and on the European Continent, 1908–2008. African Sun Media. 2010. səh. 32. ISBN 978-1-920383-09-1.
• Wessels, André. The Anglo-Boer War 1889–1902: White Man's War, Black Man's War, Traumatic War. African Sun Media. 2011. səh. 79. ISBN 978-1-920383-27-5.
• Wessels, Elria. "Boers positions in the Klipriviersberg". Veldslae-Anglo-Boereoorlog 1899–1902. 2009. 14 February 2013 tarixində arxivləşdirilib.
• Witton, George. Scapegoats of the Empire: The True Story of Breaker Morant's Bushveldt Carbineers. 2003.
• Yap, Melanie; Leong Man, Dainne. Colour, Confusion and Concessions: The History of the Chinese in South Africa. Hong Kong: Hong Kong University Press. 1996. səh. 510. ISBN 962-209-423-6.
• John L. Scott (2007). British Concentration Camps of the Second South African War (The Transvaal, 1900-1902).

• Americanhistoryprojects.com: links to books & articles on Second Boer War  (ing.)
• Scrapbook of Boer War, MSS P 456  (ing.)

1. ↑ Millard, Candice. Hero of the Empire: The Boer War, a daring escape, and the making of Winston Churchill. New York: Doubleday. 2016. ISBN 9780385535731. 23 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 April 2017.
2. ↑ ^{1 2} Keegan, Timothy. Colonial South Africa and the Origins of the Racial Order (1996). David Philip Publishers (Pty) Ltd. 1996. 15–37. ISBN 978-0813917351.
3. ↑ Entry: Cape Colony. Encyclopedia Britannica Volume 4 Part 2: Brain to Casting. Encyclopædia Britannica, Inc. 1933. James Louis Garvin, editor.