İlya Frank

İlya Mixayloviç Frank (10 (23) oktyabr 1908, Sankt-Peterburq, Sankt-Peterburq quberniyası^[d], Rusiya imperiyası^[8] – 22 iyun 1990^[2][3][…], Moskva^[9])^[10][11] — sovet fiziki. SSRİ Elmlər Akademiyasının akademiki (1968), Nobel mükafatı laureatı (1958), İki Stalin mükafatı (1946, 1953) və SSRİ Dövlət mükafatı (1971) laureatı.

İlya Frank
Doğum tarixi	10 (23) oktyabr 1908
Doğum yeri	Sankt-Peterburq, Sankt-Peterburq quberniyası[d], Rusiya imperiyası[8]
Vəfat tarixi	22 iyun 1990(1990-06-22)[2][3][…] (81 yaşında)
Vəfat yeri	Moskva, RSFSR, SSRİ[9]
Dəfn yeri	Vvenedenskoye qəbiristanlığı[d]
Elm sahələri	Nüvə fizikası[1], fizika[1], fizik
Elmi dərəcələri	fizika-riyaziyyat elmləri doktoru (1935)[4], bakalavr[d] (1930)
Elmi adları	SSRİ EA-nın həqiqi üzvləri[d], professor[d]
İş yerləri	Lebedev Fizika İnstitutu[d] (1934–1970)[5][6], Birləşmiş Nüvə Araşdırma İnstitutu
Təhsili	Moskva Dövlət Universiteti (–1930)[5], Rusiya Elmlər Akademiyası[7]
Üzvlüyü	QDR Elmlər Akademiyası[d], Rusiya Elmlər Akademiyası (1946–)[4], SSRİ Elmlər Akademiyası
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1908-ci il 23 oktyabrda Sankt-Peterburqda riyaziyyatçı (sonralar professor) Mixail Lüdviqoviç Frank və Nijni Novqoroddan Sankt-Peterbura köçmüş tibb bacısı (sonralar pediatriya həkimi olan) Yelizaveta Mixaylovna Frankın (qızlıq soyadı Qratsianova) ailəsində anadan olub. İlya Frankın atası Moskva şəhərinin məşhur yəhudi ailəsindən idi — onun babası Moisey Mironoviç Rossiyanski 19-cu əsrin 60-cı illərində Moskvada yəhudi icmasının qurucularından biri olmuşdu. İlya Mixayloviçin babası Lüdviq Semyonoviç Frank (1844–1882)- Moskva Universitetinin 1872-ci il məzunu, 1863-cü il Polşa üsyanı zamanı Vilna quberniyasından Moskvaya köçmüşdür. Hərbi həkim kimi 1877–1878-ci illər Rusiya-Türkiyə müharibəsində iştirak etmiş və Müqəddəs Stanislav və Zadəganlar ordeni ilə təltif edilmişdir^[12]. Atanın qardaşı (İlya Mixayloviç Frankın əmisi) — rus dini filosofu Semyon Lüdviqoviç Frank; digər qardaşı rəssam, heykəltaraş, səhnə tərtibatçısı və kitab illüstratoru Leon (Lev Vasilyeviç) Zak (təxəllüsü Leon Rossiyanski, 1892–1980), 1910-cu illərdə eqo-futurist hərəkatının ideoloqlarından biri (poetik təxəllüsü Xrisanf ilə) idi. Ana tərəfdən babası Mixail Yakovleviç Qratsianov məmur idi. Nənəsi, Olqa Petrovna, mənəvi bir ailədən gəlmişdi. Onun atası keşiş Petr Makaroviç Krasovski "Adi insanlar üçün təlimlər" kitabının müəllifidir.

İ. M. Frankın qardaşı sovet bioloqu, SSRİ Elmlər Akademiyasının akademiki Qleb Mixayloviç Frankdır.

1925-ci ildə orta məktəbi bitirib, 1926-cı ildə Moskva Universitetinə daxil olub. 1930-cu ildə Moskva Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsini bitirən İ. M. Frank əvvəlcə Moskvada, akademik S. İ. Vavilovun laboratoriyasında, sonra 1931-ci ildən Leninqradda Dövlət Optika İnstitutunda professor A. N. Tereninlə birlikdə işləmişdir. 1934-cü ildə P. N. Lebedev adına FİAN-a köçdü. 1944-cü ildə İ. M. Frank M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin professoru oldu. 1946-cı ildə müxbir üzv seçilmiş, 1968-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının akademiki olmuşdur. 1934-cü ildə S. İ. Vavilovun aspirantı P. A. Çerenkov sudan çox yüksək sürətlə keçən yüklü hissəciklərin işıq saçdığını kəşf etdi. İ. M. Frank və İ. E. Tamm 1937-ci ildə hissəciklərin bu mühitdə işığın faza sürətini aşan sürətlərlə bir mühitdə hərəkət etməsi zamanı baş verən bu təsirin nəzəri izahını verdilər. Bu kəşf müasir eksperimental nüvə fizikasında böyük əhəmiyyət kəsb edən yüksək enerjili nüvə hissəciklərinin sürətinin aşkarlanması və ölçülməsi üçün yeni metodun yaradılmasına səbəb oldu. 1935-ci ildə İ. M. Frank "Optik dissosiasiyada elementar proseslər" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etdi. İBR-1 və İBR-2 reaktorlarının yaradılmasında və işə salınmasında, F-1 nüvə reaktorunun yaradılmasında iştirak etmişdir. 1957-ci ildən JINR-də neytron fizikası laboratoriyasının direktoru olmuşdur^[13]. İ. M. Frank 1973-cü ildə alimlərin "Pravda" qəzetinə "akademik A. D. Saxarovun davranışını" pisləyən məktubunu imzalayan SSRİ Elmlər Akademiyasının akademiklərindən biri idi. Məktubda Saxarov "Sovet İttifaqının dövlət quruluşunu, xarici və daxili siyasətini gözdən salan bir sıra bəyanatlar verməkdə" günahlandırılıb və akademiklər onun insan hüquqları sahəsində fəaliyyətini "sovet aliminin şərəf və ləyaqətini ləkələmək" kimi qiymətləndiriblər^[14][15], lakin o, ömrünün sonuna kimi bu məktubu imzalamaqla SSRİ Elmlər Akademiyasının o vaxtkı prezidentinin təzyiqinə tab gətirməsindən çox narahat olub. 3 yanvar 1990-cı ildə "Həqiqət həmişə qalib gəlir" məqaləsində İ. M. Frank yazırdı:" Bu yaxınlarda ağır bir şok yaşadıq. Böyük ədalət mübarizəçisi A. D. Saxarov dünyasını dəyişdi və itki acısı hələ də səngiməyib. Heç kim təbii ki, son vaxtlar çəkdiyi zülmü unutmur. Onların da günahı SSRİ Elmlər Akademiyasının üzərinə düşür. Bu mükafatı tamamilə layiqli hesab edərək, ona Nobel Sülh Mükafatının verilməsini pisləyənlər arasında deyildim. Bununla belə, Elmlər Akademiyasının Saxarova qarşı dərc etdiyi məlumatlarda mənim də günahım var. Mən uzun illərdir ki, bunu bilirəm və heç vaxt unutmuram. Mən D. S. Lixaçovla birlikdə təkcə "əlvida" deyil, həm də "məni bağışla" deyirəm."^[16] Yalnız İ. M. Frank və akademik S. V. Vonsovski A. D. Saxarovdan açıq şəkildə üzr istədilər. İ. Frank 1990-cı il iyunun 22-də Moskva şəhərində vəfat etmiş, Vvedenski qəbiristanlığında (sahə nömrə 30) dəfn edilmişdir^[17].

İ. M. Frankın birinci həyat yoldaşı sovet tarixçisi Ella Abramovna Beylixisdir. 1937–1960-cı illərdə ailə həyatı qurub. Birgə nikahda oğlu Aleksandr dünyaya gəldi. Arvadın qardaşı sovet gigiyenisti və tibb tarixçisi, Qriqori Abramoviç Beylixis F. F. Erisman adına Moskva Elmi-Tədqiqat Sosial Gigiyena İnstitutunun professorudur. İkinci həyat yoldaşı Marina Mixaylovna Nazarovadır (Hubert), pulmonoloq. 1966–1990-cı illərdə ailə həyatı qurub. Oğlu nüvə fiziki Aleksandr İliç Frankdır (1941-ci il təvəllüdlü), fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, atası tərəfindən yaradılmış JINR Neytron Fizikası Laboratoriyasının baş elmi işçisidir. Nəvəsi — mühəndis İlya Aleksandroviç Frank (1964–2020) — JINR baş mühəndisinin köməkçisi, 2020-ci ilin iyulunda Dubnada öldürüldü^[18].

• Fizika üzrə Nobel mükafatı (1958 il) — Vavilov-Çerenkov effektinin kəşfinə və şərhinə görə (P. A. Çerenkov və İ. E. Tamm ilə birlikdə);
• Birinci dərəcəli Stalin Mükafatı (1946 il) — elektronların maddədə superlüminal sürətlə hərəkət edərkən şüalanmasının kəşfinə və tədqiqinə görə. (Nəticələri ümumiləşdirilmiş və "P. N. Lebedev adına FİAN-ın materialları"jurnalında dərc edilmişdir);
• İkinci dərəcəli Stalin mükafatı (1953 il) — "RDS-6s məhsulunun hazırlanması və sınaqdan keçirilməsi ilə bağlı nüvə fizikası tədqiqatlarına görə" (ilk sovet hidrogen bombası)^[19];
• SSRİ Dövlət Mükafatı (1971 il) — "İBR tədqiqat reaktoru və injektorlu İBR reaktoru" silsiləsinə görə;
• S. İ. Vavilov adına Qızıl medal;
• Üç Lenin ordeni (1952 il, 1953 il, 1975 il);
• Oktyabr İnqilabı ordeni (1978 il);
• İki Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni (1948 il, 1968 il);
• "Şərəf Nişanı" ordeni (1945 il);

• 2008-ci ildə Frankın şərəfinə rus poçt markası buraxıldı ;
• İlya Mixayloviç Frankın adı JINR-də Neytron Fizikası Laboratoriyasına verilmişdir;
• 1 oktyabr 2008-ci il tarixində Rusiya Bankı alimin portreti və Vavilov-Çerenkov radiasiyasının qrafik modeli təsvir edilmiş nominal dəyəri 2 rubl olan gümüş sikkə buraxdı,^[20]. Rəssam A. D. Şablıkin. Heykəltəraş A. A. Dolqopolova. Qabartma Sankt-Peterburq Sikkəxanası . Kenar dizaynı: 195 oluklar;
• 2012-ci ilin aprelində Aeroflot yeni Airbus A330–343 təyyarələrindən birinə Frank adını verdi (seriya nömrəsi 1301, təyyarənin qeydiyyat nömrəsi VQ-BMY)^[21];
• Frankın xatirəsinə Moskva yaxınlığındakı Dubna və Troitsk şəhərlərində küçələr adlandırıldı;
• Frankın xatirəsinə 2019-cu il noyabrın 4-də Dubna şəhərində onun adını daşıyan küçədə abidənin açılışı olmuşdur^[22].
• 2022-ci il sentyabrın 5-də Moskvada heykəltaraş Aleksandr Mironovun Milli Tədqiqat Nüvə Universitetinin Nobel mükafatı laureatlarının xiyabanında Milli Tədqiqat Nüvə Universitetinin (NRNU) əsas binası qarşısında İ. M. Frankın xatirəsinə abidəsinin açılışı olub.^[23]

1. ↑ ^{1 2 3 4} Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
2. ↑ ^{1 2} Ilja Michailowitsch Frank // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
3. ↑ ^{1 2} Ilja Mikhajlovič Frank // Gran Enciclopèdia Catalana (kat.). Grup Enciclopèdia, 1968.
4. ↑ ^{1 2 3 4} NNDB (ing.). 2002.
5. ↑ ^{1 2 3 4} Kojevnikov A. Ilya Mikhaylovich Frank // Encyclopædia Britannica (ing.).
6. ↑ ^{1 2} https://www.lebedev.ru/ru/personalities/nobelevskie-laureaty/1165.
7. ↑ ^{1 2} Mathematics Genealogy Project (ing.). 1997.
8. ↑ ^{1 2} Франк Илья Михайлович // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
9. ↑ ^{1 2} Deutsche Nationalbibliothek Record #130651648 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
10. ↑ Ilja Michailowitsch Frank // Brockhaus Enzyklopädie (нем.) / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag
11. ↑ Ilja Mikhajlovič Frank // Gran Enciclopèdia Catalana (кат.) — Grup Enciclopèdia, 1968.
12. ↑ А. И. Франк об отце. Дата обращения: 19 марта 2010. Архивировано 3 февраля 2012 года.
13. ↑ Предыстория … в автобиографиях учёных // История советского атомного проекта. Вып. 1. — М.: Янус-К, 1998. — ISBN 5-8037-0006-1. — С. 31–32. Дата обращения: 26 мая 2019. Архивировано 26 мая 2019 года.
14. ↑ Материалы о Сахарове Архивная копия от 15 января 2018 на Wayback Machine из "Хроники текущих событий" № 30, 31.12.1973.
15. ↑ Письмо членов Академии наук СССР Архивная копия от 18 октября 2018 на Wayback Machine // "Правда", 29.08.1973.
16. ↑ Журнал "Природа", сентябрь 008. Дата обращения: 6 ноября 2019. Архивировано 25 ноября 2020 года.
17. ↑ Могила И. М. Франка на Введенском кладбище в Москве. Дата обращения: 20 мая 2014. Архивировано 19 апреля 2014 года.
18. ↑ Пропавшего внука нобелевского лауреата признали убитым (24 июля 2020). Дата обращения: 29 июля 2020. Архивировано 25 июля 2020 года.
19. ↑ Постановление СМ СССР № 3044–1304сс "О присуждении Сталинских премий научным и инженерно-техническим работникам Министерства среднего машиностроения и других ведомств за создание водородной бомбы и новых конструкций атомных бомб". 31 декабря 1953 г. // Атомный проект СССР: документы и материалы. Т. 3. Кн. 2. — 2009. — С. 107–122.
20. ↑ 2 рубля — Физик И. М. Франк — 100 лет со дня рождения — 2008 г. Дата обращения: 8 августа 2012. Архивировано 4 октября 2012 года.
21. ↑ Аэрофлот ввёл в эксплуатацию лайнер А330 "И. Франк". Аэрофлот. Официальный сайт (16 апреля 2012). Дата обращения: 7 декабря 2014. Архивировано 10 декабря 2014 года.
22. ↑ Ольга Тарантина. Илья Михайлович Вернулся в Дубну // "Дубна". Еженедельник Объединенного института ядерных исследований. — 2019. — Ноябрь (№ 45 (4491)). — С. 1–2. Архивировано 14 декабря 2019 года.
23. ↑ Портал gazeta.ru — В Москве открыли памятник Илье Франку/