İyə

Türk mifologiyası
CategoryKateqoriya: Türk mifologiyası

İye — tatar, başqırd, çuvaş dillərində evlərdə və başqa yerlərdə yaşayan ruhların adıdır.

Adları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müxtəlif türk dillərində Yiye, Eğe, İçi, Is, Ez şəklində də deyilər. Monqolcada Ezen, Ejen, Eçen, Edin olaraq tanınmaqdadır. Ümumi və xüsusi olmaq üzrə iki mənası vardır.

  1. Ümumi Məna: Sahib. Qoruyucu. Bir şeyin maliki.
  2. Xüsusi Məna: Bir şeyin qoruyucu ruhu.

Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əşyaların içində olan, fövqəladə təbiətini köçürən gizli güc. Qoruyucu, xeyirxah ruhlara verilən ad. Türk mifologiyasında bir çox təbiət ünsürünün xüsusilə də müəyyən bir mənası və dəyəri olanların mütləq bir iyəsi vardır. Meşə İyesi, Ağac İyesi, Su İyesi kimi. Bağ iyəsi üzüm bağını qoruyar. İnsanların özlərinə yəni qoruduqları şeyə qarşı hörmətli olmalarını gözləyirlər. Belə olmadıqda qəzəblənərlər. Bundan başqa zərərsizdırlər. Bu ruh hər bir ünsürün hər üzvü üçün ayrı-ayrı mövcuddur. Və onun ayrılmaz bir hissəsidir. Məsələn hər ocağın öz qoruyucu ruhu vardır. Hətta İslam sonrası məscid iyəsi adı altında məscidlərin belə qoruyucu ruhları olduğuna çox uzun müddət inanılmışdır. Hətta tatarlar arasında bu gün belə geniş şəkildə bu inanc iştirak etməkdədir. İyeler olduqları yerin təmizlik və təhlükəsizliyinə çox əhəmiyyət verərlər, hətta insanlara nümunə olsun deyə bunları bəzən özləri reallaşdırarlar. Bundan başqa Altay Ezi (Altay Dağının qoruyucusu) kimi xüsusi adlarla yaradılmış iye adları da vardır. Türkcədəki "Issız" (tənha) sözü qoruyucu ruhu olmayan yerlər üçün istifadə edilərdi. Bu varlıqlar qoruduqları yerin xaricində gücsüzdür, ona görə oraları tərk etməzlər. Hər bir şeyin iyəsi ola bilər məsələn: Daş iyəsi və ya Çəkic iyəsi ...

Bu anlayış İslam dinindəki, hər obyektin və hər varlığın başında ən az bir mələk tapılar anlayışı ilə də paralellik göstərir. Məsələn hər insanın sağ və sol çiyinində günah və savablarını yazan mələklər (Kiramən və Katibin) vardır. Dolqanlarda Köhnə Mallar İyesi şəklində ifadə edilə biləcək bir iye belə vardır. Bəzən mücərrəd faktların və ya hadisələrin də iyəsi tapılar, məsələn "Çut Ezi" (Qıtlıq iyəsi) kıtlıklara səbəb olan bir varlıqdır. Bu səbəblə, bütün İyeleri tək-tək araşdırmaq mümkün görünmədiyi üçün yalnız ən çox bilinən və tanınanları ələ almaq daha doğru olacaq. Türklərlə qonşu bir tayfa olan Yenisey ostyaklarında Ec (Es) adlı bir Göy tanrısı vardır və göyün yeddinci qatında yaşayır. Yakutlar iye üçün bəzən Küdegen təbirini istifadə edilən. Teleutlarda dünyanın başından məlumat var olan İyezi adlı bir ruh var, ki bəlkə də Baş iye adlandırılması uyğun olar. İyeler bəzən keşikçi olaraq da adlandırılar. Etrusk yazılarında İe olaraq iştirak edər. İyeler iki əsas sinifə ayrılar.

  1. Kök-Kalığ (Göy-Hava) İyeleri: Göy cisimlərinin qoruyucu ruhlarıdır. Hər bir göy cisminin öz iyəsi vardır. Bir görüşə görə sayı 19 dur.
  2. Yar-Sub (Yer-Su) İyeleri: Yerle və sularla əlaqədar olan varlıqların iyeleridir. Hər bir varlığın öz iyəsi tapılar. Bir görüşə görə ədədləri 17 dənədir. Dağların ətəklərində, çaylarda, çeşmələr başında, meşələrdə oturarlar. Xakaslar bu İyeleri yalnız iki adla tanıyırlar. Dağ Ezi və Su Ezi.

İçi/İci[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yakut dilində "sahib, qoruyucu, əşyalara sahib olan ruh, obyektin içindəki gizli güc, məzmun, başlanğıc, maya" kimi bir çox mənada istifadə olunur. Araşdırmalara görə bu söz "obyektlərin içində olub onun gizli gücünü, fövqəladə təbiətini köçürən güc" mənasında istifadə edilər. Yaqutdan "İççiler" arasında ən çox hörmət görənlər, Yol himayədarı (Suğol İçite), Dağ himayədarı (Xaya İçite) və Göl himayədarı (Küğel İçite) kimi ruhlardır. Onlann qəzəbinə məruz qalmamaq və könüllərini xoş tutmaq üçün müxtəlif qurbanlar verilir.

İdi/İzi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türk mifoloji düşüncə tarixi boyunca ən qədim anlayışlardan biridir. Müəyyən təbii obyektləri qoruyan, onların simvolu olan varlıqların (İye və İçi), daha çox İslam dövrü türk mətn və sözlüklerinde rast gəlinən formasıdır. Ancaq bu anlayış məna genişlənməsinə uğrayaraq "Tanrı" mənasında da istifadə edilməyə başlanmışdır. Qaraxanlı və Xarəzm türkcəsindəki qaynaqlarda (məsələn "Kutadgu Billg" də) "İdi" şəkliylə, "Tanrı" (sahib, əfəndi) mənasında istifadə edilər. "Divan-ı Lüğat-it Türk" də isə "İzi" şəkliylə keçmiş və həm "sahib" həm də Tanrı "mənasında istifadə edilmişdir.

İyilər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan, Anadolu və Ahıska kimi bir çox yerdə övliya və ya ərən kimi tanınan varlıqlara verilən addır. Söz hər nə qədər "yaxşı" (xeyirli) sözcüyünün çoxluq halı kimi ("iyi" sözü anadoluda yaxşı, xeyirli demekdir) dayansa da əslində "iye" anlayışıyla əlaqəlidir. Müqəddəs sayılan türbələr və qəbiristanlıqlar, bu yaxşıların adlarıyla əlaqəli olaraq istifadə edilər. İnanışa görə, əlləri bərəkətli olduğundan toxunduqları nə varsa bərəkət verən "Al qızları" kimi varlıqlar da yaxşılardan sayılır. Peyğəmbərlərin, mələklərin və övliyaların da bunlar arasında olduğu deyilər. İyilerin yatdığı yer olaraq düşünülən məzarlar, ziyarət yeri sayılmış və xəstələr ilə dərman tapa bilməyənlər buralara getmişdir.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

(İy/İz/İs/Ez/İç) kökündən törəmişdir. Sahib, malik, qoruyucu. Məsələn İdikut adı İdi (iye) və Kut sözlərinin birləşmiş halıdır və Kutun sahibi deməkdir ki Tanrını ifadə edər. Başqa fikrə görə İdikut İdi "müqəddəs" və kut "bəxt" sözlərinin birləşməsidir. Monqol və tabğac dillərində Ezen / Eçen, mancur dilindəki Eden sözləri də sahib və / və ya əmi mənalarına gəlirlər.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]