Uluqayın

Uluqayın — türk mifologiyasında həyat ağacı. Uluğqayın, Uluqadhın, Oloqayqın olaraq da bilinər. Bayqayın, Bayterək və ya Ulubux (Olobux, Olıbuk) da deyilir. Yakutlarda Luq Mas (Aal Luuk Mas, Ağal Luğuq Mas) deyilir.

Məna və əhəmiyyət[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yerlə göyü bir-birinə bağlayan həyat ağacıdır. Kayra Xan tərəfindən əkilmişdir. Dünya ilə birlikdə yaradılmışdır. Dünyanın, yeraltının və səmanın tam mərkəzindədir. Budaqları səmanı üstün tutar. Kökləri torpağın bütün qatlarını deşib yeraltı okeanına qədər uzanar. Öksökö quşu ətrafında dönərək uçar və bəzən də təpəsinə qonub. Doqquz boy (Türklərin doqquz qövmü və ya yer üzündəki doqquz böyük insan irqi) bu ağacın doqquz budağından törəmişdir. Umay Ana Həyat Ağacının sahibidir və yer üzünə enərkən bu ağacı istifadə edər. Kübey xanım bu ağacın içində yaşar. Kökləri yeraltına, budaqları göyə uzanar. Köklərindən həyat suyu (Bengüsu) axar. Hər sahəsi, altından yetmiş yarpaqlı olaraq təyin olunar. Yarpaqlarının böyüklüyü bir at dərisi qədərdir. Türk mifologiyasında çox əhəmiyyətli bir yerə malikdir. Göyləri deşib naməlum yüksəkliklərə çıxar. Uluqayının növlərindən biri Günəşə biri də Aya uzanar. Təpəsində Ülgən oturar. Bəzən bir şam ağacı olaraq qəbul edilir. Ağacın bir tərəfində ay bir tərəfində isə Günəş tapılar. Bəzən Demir Dağ'ın üzərində dayandığı qəbul edilir. Səkkiz kölgəli, doqquz köklü olaraq xatırlanar. İnsanların ruhları bu ağacın budaqları arasında uçuşur durur. Bu ruhlar kiçik quşlara bənzəyirlər. Osmanlı dövlətin qurucusu Osman Bəy (Otman Bey)in yuxusunda gördüyü, böyüyüb bütün dünyanı əhatə edən ağac da Uluqayına bənzəyir. Ağaca bez (çaput) bağlayaraq dilək tutmaq da yenə Uluqayın ilə əlaqəli görünməkdədir. İlgen deyilən reçinesi, onu yeyənlərə müdhiş bir güc verər. Çuvaş bayrağında simvollaşdırma edilmiş bir həyat ağacı vardır. Manixeizmin təsiriylə Həyat Ağacının əleyhdarı olan Ölüm Ağacı da türk mədəniyyətinə girmişdir lakin çox çox yaygınlaşmamıştır. Bəzən eyni kökdən çıxan iki ağac olaraq adlandırılar ki, bu vəziyyət iki zirvəsi olan Dünya Dağı ilə də uyğun düşər. Mani dini ilə bu əkiz ağaclardan birinə ölüm funksiyası yüklənmişdir. Həyat Ağacına az qala eyni xüsusiyyətlərlə amma bir az daha detalı və sadə olaraq Macar mifologiyasında da Vilagfa və ya Eletfa adıyla rast gəlinir. Adı Macar amma motiv Ural-Altay mifologiyasına aiddir. Macarlara görə şaman trans halındakı səfərində bu ağaca dırmaşaraq göyə çıxar.

Çalama tətbiqi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çalama - türk xalq inancında müqəddəs sayılan bir obyektə və ya varlığa bez (çaput) bağlama mənasını verər. Ağaclara bez (çaput) bağlama tətbiqidir. Edilən hərəkətə Çalama/Calama deyilir. Uluğ Qayın inancı ilə əlaqəlidir. Mayalama sözü türkcədə "çalmaq" feli ilə ifadə edilər. Bu məzmunda bir düşüncənin, istəyin müqəddəs bir yerə mayalanması kimi qəbul edilə bilər. Qurbanlıq qoçlara lent bağlanması da yenə bu anlayışla əlaqəlidir. İslam dini bu cür yanaşmaları qəti olaraq qadağan etmişdir. Çalamaq (çaput bağlamaq) feli ilə də istifadə edilər. Çalmaq sözünün bir mənası da parçanı kəsmək olaraq iştirak edər.

Turuğ[redaktə | mənbəni redaktə et]

Turuğ - türk ve monqol şamanizminde şaman ağacıdır. Monqollar "Toruğ" deyərlər. Tanrı ilk şamanı yaratdığında onun evinin önünə səkkiz budaqlı bir ağac tikmişdir. Bu səbəblə hər şaman özünü təmsil edən bir ağac tikər. Bu ağaca "Turuğ" adı verilər. Turuğ, söz mənası olaraq dayanıqlı, yerində dayanan, ölümsüz deməkdir.

Sərge[redaktə | mənbəni redaktə et]

Serge - türk, altay, yaqut və dolqan xalq mədəniyyətində və mifologiyasında müqəddəs direkdir. Sərgey (Sərgen) də deyilir. At qoşmaq üçün tikilir. Bu dirəyin qoruyucu ruhunun (iyesinin) olduğuna inanılar. Ümumi sərgelərdən başqa həyətə tikilən xüsusi at sərgenləri vardır. Kiyi Sərge / Gəlin Sərgeninə yalnız gəlinin atı bağlana bilər. Bundan başqa ulu bayramlarda tikilən xüsusi sərgenler olar. Yerin, suyun ruhlarının mənəvi dəstəyini, ala bilmək üçün ədədləri üç və ya doqquz olan sərgenler də mövcuddur. İnəklər üçün tikilən sərge də vardır və buna at bağlanılmaz. Sərge bəzəklərlə təchiz edilər. Sərgenin başına taxtadan at başı simvolu qoyulur. Bəzi nağıllarda yer altı, yer üzü və göy üzünü bir-birinə bağlayan Qızıl Direk ilə ekvivalent görülər. Zənginliyi, möhtərəmliyi və gücü təmsil edir. Yer üzündəki qisiminə qəhrəmanlar, yeraltındakı hissəsinə Erlik, səmadakı parçasına isə Ülgen atını bağlar. Söz, Sırın sözü ilə əlaqəlidir. Sərmək felindən gəlir.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uluqayın: "Ulu" və "Qayın". Türkcədə Kayın / Katın / kadün / Gayi / Kazın / Gacı / Hazım, monqolcada isə kadün / Hadun / Kada / Hada formalarıyla adı müxtəlif cür çəkilər.
Bayterek: Bay "müqəddəs, zəngin" və Terek "ağac, şam"

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.)

Mifologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.