Şah Təhmasibin Şahnaməsi

Şah Təhmasibin Şahnaməsi və ya Houton Şahnaməsi — Səfəvi miniatür sənətinin şah əsərlərindən və Şahnamə əsərinə çəkilmiş miniatürlər içərisində ən məşhurlarından biri olan illüstrasiyalı əlyazmalar. Bu, yəqin ki, indiyə qədər hazırlanmış mətnin ən tam təsvir edilmiş əlyazmasıdır. Əsər ortaya çıxarıldığı zaman 759 səhifədən ibarət olmuş, bunun da 258 səhifəsi miniatürlərlə bəzədilmişdir. Bu miniatürlər Təbriz şəhərindəki miniatür ustaları tərəfindən I Şah İsmayıl və I Şah Təhmasib dövründə çəkilmişdir. Əsər tamamlandıqdan sonra 1658-ci ildə Osmanlı sultanı II Səlimə hədiyyə edilmişdir. Əsərin səhifələri 48 x 32 sm-dən ibarət olmuş və mətni mükəmməl şəkildə nəstəliq xətti ilə çəkilmişdir. Əsər 1970-ci illərdə parçalanmış və hal-hazırda hissə-hissə müxtəlif kolleksiyalarda saxlanmaqdadır.^[1]

Şah Təhmasibin Şahnaməsi
Janr	Epik poemanın miniatürlü əlyazması
Müəllif	Sultan Məhəmməd, Mir Seyid Əli, Mir Musavvir, Ağa Mirək, Əbd əs-Səməd
Orijinal dili	fars dili
Yazılma ili	XVI əsr
Nəşr ili	XVI əsr
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əsərin düzəldilməsinə Şah İsmayılın Təbrizi ələ keçirib özünü şah elan etməsindən qısa müddət sonra əmr verilmişdir. Dövrünün nüfuzlu və hərbi baxımdan üstün sərkərdələrindən və hökmdarlarından olan Şah İsmayıl bundan sonra qısa müddətdə xeyli etnosun yaşadığı imperiya qurmağı bacarmışdı. Bu böyük imperiyanın ərazisində xeyli sayda məşhur rəssam yaşamaqda idi və onların istedadları da bacarıqlı idi. Bu da Şah İsmayıla əlinin altında xeyli istedadlı rəssamları cəmləşdirməyə imkan yaradırdı. Şah İsmayılın əmri altında toplanan və çalışan rəssamlar miniatür sənətində xüsusi qeyd edilən Təbri məktəbinin və ya stilinin formalaşdırılmasına yol açdılar.^[2][3]

O, Səfəvi ən görkəmli rəssamlarına bu əlyazmanı siyasi mənzərənin dəyişməsinin nümayişi və şah kimi hökmranlığının təsdiqi kimi təsvir etməyi tapşırdı. Şahnamə komissiyası bir hökmdar kimi legitimliyi təsdiq etmək üçün ümumi bir üsul idi, çünki mətn şahı şübhəsiz itaət edilməli və hörmət edilməli olan güclü, sabit bir şəxsiyyət kimi təsvir edir.^[5]

Belə bahalı və təmtəraqla bəzədilmiş əlyazma I İsmayılı Səfəvilərin gücünə və şöhrətinə bağlı uğurlu və qüdrətli bir lider kimi təqdim edə bilərdi. Çox güman ki, əlyazma ya son nəticədə Osmanlı İmperiyasının sultanı Qanuni Süleymana hədiyyə etmək, ya da ola bilsin ki, oğlu Təhmasibin Herat valiliyi dövründən qayıdışını qeyd etmək üçün nəzərdə tutulub.^[6] Şahnamə əsərində mifologiya və tarix qarışıq şəkildə əks olunmuşdur. Bu baxımdan Şahnamə əsəri Əhdi-Ətiqin Padşahlar Kitabı və ya İliada kimi dünyanın digər bölgələrindəki oxşar mövzulu əsərlərlə müqayisə etməyə imkan verir.^[7]

Əsərin hazırlanmasına nə zaman başlanılması mübahisəlidir. Məsələni araşdıran bir çox şəxs düşünür ki, əsərin hazırlanmasına 1520-ci illərdə başlanılmışdır. Lakin hazırlanması müddəti uzun müddət davam etmiş, əsərin hazırlanmasında fərqli rəssam nəsilləri iştirak etmiş, layihəyə fərqli şəxslər rəhbərlik etmişdir. Buraya məşhur rəssamlar olan Sultan Məhəmməd Behzad, Mir Müsəvvir və Ağa Mirək də daxildir. Şahnamənin miniatürlərlə bəzədilmiş bu əlyazmasının hazırlanmasına başlanıldıqdan qısa müddət sonra 1524-cü ildə Şah İsmayıl vəfat etmişdir.^[8] Onun yerinə taxta çıxan I Təhmasib hələ 11 yaşında idi və incəsənətə hamilik edə bilmək üçün onun əhəmiyyətini dərk edəcək yaşda deyildi. Ehtimal ki, onun məsləhətçiləri onu bu əsərin tamamlanması fikrinə inandıra bilmiş^[9] və əsər 1530-cu illərin ortalarında, yəni elə I Təhmasibin hakimiyyəti dövründə tamamlanmışdır.^[10]

Hazır olan əsər nəhayət Osmanlı sultanı II Səlimə hədiyyə edilmişdir. Osmanlı qaynaqlarına görə, əsər 1568-ci ildin fevralında Səfəvi elçiliyi vasitəsiylə Osmanlı sultanına təqdim edilmişdir. Əsərlə birlikdə 34 dəvə və digər nəfis hədiyyələr də sultana təqdim edilmişdir.^[1] İlkin təqdim edilən zaman əsərin ümumilikdə 30 min beytdən ibarət olduğu təxmin edilir. Əsər təqdim edilən zaman o qədər gözəl imiş ki, sultan da daxil olmaqla, saray əyanlarını heyran buraxıbmış.^[7] İlk təqdim edildiyi zaman əlyazmada 30 min beyt şeir vardı.^[11] Əsər uzun zaman İstanbulun Topqapı muzeyində saxlanıldı və 1800-cü illərdə haşiyələrə əlavə edilmiş şərhlər sübut edir ki, əla bəzəkli əlyazma tamamlandıqdan çox sonra bir çox hökmdarları və alimləri heyran etmişdir.^[1]

1900-cü illərdə Osmanlı imperiyası parçalanmağa başladığı zaman əlyazma Edmond Ceyms de Rotşildin^[a] kolleksiyasında peydə oldu.^[13] Əlyazma uzun müddət Rotşild ailəsində qaldıqdan sonra Artur Houghton tərəfindən satın alındı. Əlyazmada bir zamanlar 258 miniatür var idi, lakin vergilərdən yayınmaq üçün Houghton tərəfindən hissələrə parçalanaraq satıldı. 118 miniatürü özünə saxlayan Houghton 1972-ci ildə 78 miniatürü Metropolitan İncəsənət Muzeyinə bağışladı. Yerdə qalan miniatürlər isə dünya boyunca müxtəlif şəxslərə və ya kolleksiyalara satıldı.^[14]

Artur Houghtonun 1990-cu ildə vəfat etməsindən sonra onun oğlu əlyazmadan geriyə qalan səhifələri, cildi və miniatürləri satmaq qərarına gəldi. Londonlu incəsənət ticarətçisi Oliver Hoare vasitəsiylə aparılan kompleks danışıqlardan sonra əlyazma Tehran Müasir İncəsənət Muzeyinə verildi, bunun qarşılığında isə Villem de Kuninqin III Qadın rəsm əsəri verildi. Vaxtilə bu əsər Pəhləvi sülaləsinin şahbanusu Fərəh Diba tərəfindən satın alınmışdı, lakin İslam inqilabından sonra rəsm əsərinin İslami dəyərlərlə ziddiyyət təşkil etdiyi hesab edilirdi.^[15] Dağılmış miniatürlər bir neçə kolleksiyada, o cümlədən 10 vərəqdən ibarət Xəlili İslam İncəsənət Kolleksiyasındadır.^[16][13]

6 aprel 2011-ci ildə alim və kolleksiyaçı Stüart Keri Uelçə məxsus bu əlyazmanın bir səhifəsi 7,4 milyon funta (12 milyon dollar) satıldı.^[17]

Əsər çox böyük həcmli idi. Ümumilikdə 759 səhifədən ibarət olan əsərə 258 miniatür daxil idi. Əsər irihəcmli olduğuna görə şahlıq emalatxanasındakı bütün rəssamların əsərin hazırlanmasında müəyyən rolu olmuşdu. Buraya Mir Seyid Əli, Sultan Məhəmməd, Mirzə Əli (Sultan Məhəmmədin oğlu)^[18], Ağa Mirək, Mir Musavvir, Dost Məhəmməd və çox güman ki, Əblül Səməd də daxil olmuşdur.^[13] Bir sıra sənətçilər alimlər tərəfindən üslublarına görə müəyyən edilmişdir, lakin adları məlum deyil.^[16] Hər səhifənin ölçüsü təqribən 48 x 32 sm-dir, mətn keyfiyyətli nəstəliq yazısı ilə yazılmışdır. Miniatürlərin çəkilmə üslubu əhəmiyyətli şəkildə dəyişir, lakin bu dəyişmələrə baxmayaraq, bütün miniatürlərin keyfiyyəti yüksək səviyyədədir. Miniatürlərin bir çoxunda mifik motivlər olsa da, əsərdə Səfəvilər dövründə adi olan məişət əşyaları da təsvir edilmişdir. Bu da əsəri müəyyən məkan və zaman anlamında daha da unikal edir.^[5] Əlyazmada Teymuri hökmdarlarının emalatxanalarının klassik təmkin və zəriflik üslubu inkişaf etdirdiyi Herat miniatür məktəbinin üslubu ilə daha ifadəli və təxəyyüllü Təbriz rəssamlarının üslublarının birləşməsi açıq hiss edilməkdədir. Keçmişdə iki türk dövləti olan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin paytaxtı olan, indi isə onları məğlub edən I Şah İsmayılın qurduğu Səfəvi imperiyasının paytaxtı olmaqda idi.^[19][20]

Dost Məhəmməd Səfəvi miniatürləri barədə yazdığı kitabda bu əlyazmanın da adını çəkmişdir. Bu Kəyumərsin sarayından (yuxarıda göstərilmişdir) xüsusi bəhs edilən çox saylı əsərlərdən birincisidir. Burada Dost Məhəmməd bu miniatürün Sultan Məhəmməd tərəfindən çəkildiyini bildirməkdə və Sultan Məhəmməddən "dövrünün zeniti" deyə bəhs etməkdədir.^[21] Daha sonrakı alimlər bu miniatürü "tayı-bərabəri olmayan" və "çox gümanki Səfəvi incəsənətinini ən böyük rəsmi adlandırmışdır". Dost Məhəmməd öz kitabında həmçinin Ağa Mirək və Mir Musavvirin də çox gözəl miniatürlər çəkdiyini bildirmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu iki şəxs Nizami Xəmsəsinə də miniatürlər çəkmişdirlər.^[22]

Rüstəmin yuxuda olduğu, atı Rəxşin şirlə döyüşdüyünü göstərən məşhur yarımçıq miniatür, çox güman ki, əlyazma üçün hazırlanıb, lakin heç vaxt tamamlanmayıb və cildlənməyib. Çox güman ki, miniatürün güclü Təbriz üslubunda çəkilməsi Şah Təhmasibi razı salmamışdır. Görünür bu miniatürün müəllifi Sultan Məhəmməddir. Onun əsərləri sonradan Kamaləddin Behzadın saray stilinə uyğunlaşdırılılmış və hal-hazırda Britaniya muzeyində saxlanılmaqdadır.^[23]

Ən məşhur miniatürlərdən biri olan O, Ağ Divi Öldürür miniatüründə Rüstəmin Keykavusu xilas etmək üçün çıxdığı macrəsasında Ağ Divi öldürməsi təsvir edilmişdir. Rüstəm və Divi çevrələyən rəngli yarpaqlar iki fiqurun ətrafındakı düşmən Mazandaran bölgəsində Divin geniş mağarasını simvolizə edən qara boşluğa qarşı durmaq üçün nəzərdə tutulub.^[24]

• 
  Fərrux bəy tərəfindən çəkilmiş və Şah Təhmasibi əks etdirən miniatür. Güman olunur ki, Fərrux bəy Təhmasibi gözü ilə görmüşdür.
• 
  Zahhakın^[b] ölümü, fol. 37b.^[26]
• 
  “Qədər gəmisi (şiəlik gəmisi)” bənzətməsi, fol. 18v.^[27]
• 
  Dost Məhəmməd tərəfindən çəkilmiş Həftvad və qurdun hekayəsi, fol. 521v.^[28]
• 
  Fereydun Dəclə çayını keçərkən, fol. 33v.^[29][30]

• Təbriz miniatür məktəbi
• Səfəvi incəsənəti

• Francesca Leoni. The Shahnama of Shah Tahmasp. The Metropolitan Museum of Art, New York: Heilbrunn Timeline of Art History -. 2000.
• Raphael Patai. Rothschild, Baron Edmond-James de. New York: Encyclopedia of Zionism and Israel - Herzl Press. 1971.
• John R. Hinnells. IRAN iv. MYTHS AND LEGENDS. iranicaonline.org. 2004.
• Stuart Cary Welch. Wonders of the age : masterpieces of early Safavid painting, 1501-1576 (PDF). www.islamicmanuscripts.info. 1970.
• Stuart Cary Welch. Royal Persian Manuscripts. Thames & Hudson. 1976. ISBN 0500270740.
• Stuart Welch. Persian Painting: Five Royal Safavid Manuscripts of the Sixteenth Century. New York: George Braziller, Inc. 1976. ISBN 978-0-8076-0812-8.
• Sheila Blair və Jonathan M. Bloom , The Art and Architecture of Islam, 1250-1800, 1995, Yale University Press Pelican History of Art, ISBN 0300064659. The Art and Architecture of Islam, 1250-1800. Yale University Press Pelican History of Art. 1995. ISBN 0300064659.
• Sheila Blair. Making and Mutilating Manuscripts of the Shahnama. Khan Academy. 2021.
• Sheila R. Canby. Persian Painting. British Museum Press. 1993. ISBN 9780714114590.
• Sheila R. Canby. The Shahnama of Shah Tahmasp: The Persian Book of Kings. Metropolitan Museum of Art. 2014. ISBN 9780300194548.
• M.B. Piotrovsky və J.M. Rogers (eds), Heaven on Earth: Art from Islamic Lands, 2004, Prestel, ISBN 3791330551. Heaven on Earth: Art from Islamic Lands. Prestel. 2004. ISBN 3791330551.
• Phil Mariani. The Shahnama of Shah Tahmasp : the Persian Book of kings. New York, N.Y.: Metropolitan Museum of Art. 2011. ISBN 9781588394361.
• Norah M. Titley. Persian Miniature Painting, and its Influence on the Art of Turkey and India. University of Texas Press. 1983. ISBN 0292764847.
• Ingo F. Walther və Norbert Wolf. Masterpieces of Illumination (Codices Illustres). Köln. 2005. ISBN 382284750X.
• John Launer. Reading For Pleasure: Book Of Kings. The British Medical Journal. 1980.
• Zeren Tanidi. Additions to the Illustrated Manuscripts in Ottoman Workshops. Muqarnas. 2000.
• Stuart Cary Welch. Islamic Art. Recent Acquisitions (Metropolitan Museum of Art) (1986/1987). 1986.
• Laurence Binyon. Persian Miniature Painting. Great Britain: Royal Academy of Arts. 1989. ISBN 978-0486220543.
• Laurence Binyon. Persian miniature painting: including a critical and descriptive catalogue of the miniatures exhibited at Burlington House. New York. 1933. ISBN 978-0486220543.
• Mary McWilliams. "Rustam's Seventh Course: He Slays the White Div": A Painting from the Tahmasp "Shahnama". The Bulletin of the Cleveland Museum of Art. 1993. 148–153.

• Shah Tahmasp's Shahnameh