Əhdi ibn Şəmsi Bağdadi — XVI əsrdə yaşamış Azərbaycan filoloqu və şairi. Azərbaycan dilində yazılmış ilk təzkirənin müəllifi.
| Əhdi Bağdadi | |
|---|---|
| Əhdi ibn Şəmsi Bağdadi | |
| Doğum tarixi | XVI əsr |
| Doğum yeri | Bağdad |
| Vəfat tarixi | 1593-cü il |
| Vəfat yeri | Bağdad |
| Vəfat səbəbi | qocalıq |
| Dəfn yeri | Bağdad |
| Fəaliyyəti | şair |
| Əsərlərinin dili | Azərbaycan türkçəsi, fars dili |
| Tanınmış əsərləri | Gülşəni-Şüəra təzkirəsi, kiçik divan |
Əhdi Bağdadi lirik şeirlər müəllifi kimi tanınmışdır. O, Bağdadda anadan olmuş və həyatının böyük bir hissəsini Osmanlı İmperiyasının müxtəlif şəhərlərində keçirmişdir. Füzulinin müasiri olmuş, onun oğlu Fəzli ilə dostluq etmişdir. Əhdinin Azərbaycan dilində "Gülşəni-şüəra" ("Şairlər gülşəni") təzkirəsində XVI əsrdə yaşayıb-yaradan bir çox Azərbaycan şairləri haqqında da məlumatlar verilmişdir. Əhdi təzkirəsində bu şairlərin bioqrafiyalarını, yaradıcılıqlarını və şeir sahəsindəki fəaliyyətlərini qeyd etmişdir.
Əhdi Bağdadi haqqında ilk məlumatlar Aşıq Çələbi, Qınalızadə, Bəyani, Riyazi təzkirələrində əks olunub.[1] Aşıq Çələbi onun adını Mehdi, Bəyani və Əli isə Əhməd olaraq yazıb.[2] Riyazi Bağdadda onunla görüşdüyü üçün, adının Mehdi olmaq ehtimalı yüksəkdir. Aşıq Çələbi yazır ki, Mehdi şairin adı deyil ləqəbidir, lakin Bağdad şairlərindən başqa biri bu ləqəbi aldığı üçün o ləqəbini Əhdi olaraq dəyişmişdir.[3] Aşıq Çələbi Əhdi Bağdadidən "Sahibi elm i mərifət, xoş fəhm i xoş kitabət kiməsdir" deyə bəhs etmişdir.[4]Tarixçi Mustafa Əli "Künhül-əxbar" adlı əsərində Əhdinin azərbaycanlı olduğunu vurğulayır və yazır:
"hətta bir zaman əcəmiliyini bilmədi. Əcəmiliyi halında şüərayi-Rum təzkirəsini yazmağa meyilləndi."
Digər görkəmli türk alimi M. F. Körpülü də İraqın türkdilli əhalisini soykök, dil, adət-ənənə və ədəbiyyat baxımından Azərbaycan mədəniyyəti regionuna daxil etmişdir ki, bu da Əhdinin Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndəsi olduğunun sübutudur.[1]
Əhdinin həyatı haqqında ilk məlumat verən Həsən Qınalızadə Çələbinin “Tezkiretüş-şuara”sıdir: ”Əhdi Bağdadidir. Nami Əhməddir. Babasına Mövlana Şəmsi deyirlər....Kəndüsi dəxi bəlağa və şüəra ilə aşina olmaqla didəyi-cani kəhli-maarif və kəmalat ilə rövşənayi-şahidani-bəlağət və bəyan ilə dürüstiəhdü peyman idi.”[5]
Buradan görünür ki, Əhdinin atası Şəmsi Bağdadi də Bağdadın tanınmış şairlərindən olmuşdur.[6] O, atası haqqında Gülşəni-şüərra təzkirəsində ətraflı məlumat verib.[2] Əhdi atasının əhli-elm zümrəsindən olduğunu, günlərini bir küncdə yaradıcılıqla məşğul olaraq keçirdiyini, Padşah adına yazdığı 3 kitabı olduğunu yazır. Əhdi təzkirəsinin əvvəlində atasının farsca yazdığı 7 beytini, söz haqqında məsnəvi şəklində yazdığı yenə farsca 5 beytini, Qanuni üçün yazdığı 3 dildə müləmma adlı qəsidəsindən 1 beytini verib.[7]
Əhdinin şair olan qohumları- atası Şəms-i Bağdadi, böyük qardaşı Rzayi və kiçik qardaşı Muradi Bağdadi, əmisi Hüseyni Bağdadi[8], əmisi oğlu Rindi Bağdadi[8], Rindi-i Bağdadinin oğlu olan əmisi nəvəsi Zöhdi[8] və qohumlarından Xürrəm adlı bir şəxs.[4] Əhdi təzkirəsində qardaşı Muradi Bağdadidən və əmisi Hüseyn Bağdadidən ətraflı bəhs etmişdir. Buradan məlum olur ki, Əhdinin ailə üzvləri əksəriyyəti şair olan ziyalı şəxslərdir.
Bağdadda təhsil aldıqdan sonra 1553-cü ildə bir dostu ilə birgə Rum elinə səyahətə çıxmış, burada dövrün tanınmış şəxsləri və alimləri ilə tanış olmuş, şeir məclislərində iştirak etmişdir. Əhdi "Təzkirə"sində 1550–1553-cü illərdə Bağdad valisi olduğu dövrdə Təmərrüd Əli Paşanın yanında olduğunu, paşanın Bağdaddan Sivasa köçürüldüyü zaman onunla birlikdə Sivasa gəlib paşaya xidmət etdiyini yazır. Əhdi Təmərrüd Əli Paşa ilə Sivasa gedərkən, şair olan, lakin təxəllüsündən bəhs etmədiyi Hüsrəv adlı bir dostu da var. Bir müddət Sivasda qaldıqdan sonra Əhdi oradan İstanbula getməyə qərara gəlir, lakin dostu Hüsrəv Sivasda qalmaq istəyir.[9] Əhdi, dostundan və Təmərrüd Əli Paşadan ayrılmanın kədəri ilə -
"Budur dövri zamanın ittifaqı
ki olur hər vüsalın bir firaqı"
- beytini yazmışdır.
Osmanlı ölkəsinə gəlişinin və orada məskunlaşmasının Qanuni Süleymanın oğlu Şahzadə Səlimin himayəsi və köməyi sayəsində mümkün olduğunu bildirən Əhdi, şahzadə ilə tanışlığının başlanğıcını Səlimin 1553-cü ilin noyabrında Hələbə səyahəti zamana təsadüf etdyini bildirir. Səfərinin ilk mərhələsində başlayan bu dostluq daha sonra şahzadənin sancaqbəyi olduğu Manisada da davam edir.[9] Şair gələcəkdə təzkirəsində bəhs etdiyi şairlərin əksəriyyəti ilə burada tanış olduğunu da qeyd edir. Əhdinin əsərindəndə göründüyü kimi o, çıxdığı səfərdə bir çox yerləri gəzmiş, sultan səviyyəsində şəxslərə belə münasibətlər qurmuşdur. Manisadan əvvəl o, bir müddət Adanada və Konyada qalmışdır.[10] Əhdinin Təzkirəsində xüsusi bir maraqla yer verdiyi Mövlana Dərgahına mənsub olan şairləri Konyada olduğu müddətdə yaxından tanımaq fürsəti əldə etdiyini görmək mümkündür. O, səfər zamanı dostundan ayrılmış və bir müddət sonra İstanbula gəlmişdir. Paytaxtın möhtəşəm və zəngin həyatı, şair və alimlərinin çoxluğu Əhdini heyran etmişdir. Bundan sonra onun həyatında çox məhsuldar bir dövr başlayır. Ədəbiyyat və mədəniyyət aləminin bir çox seçkin şəxsləri ilə tanış olmaq fürsəti əldə edən Əhdi, onların məclislərində daimi bir üzv olmuşdur. Təzkirəsində, məclislərinə qatılıb dövrün qaydalarına görə xidmət göstərdiyi şair və alimlərin çoxunun adını qeyd edir. Bunların arasında Nəvi, Əmri, Ədirnəli İzari, Ədirnəli Məcdi və Valihi kimi məşhurlar, habelə Ədirnə və İstanbul qazisi (sonra Anadolu qəzaskəri) Pərviz Əfəndi, Əbdülkərim Rzai Əfəndi kimi alimlər də var idi. Əhdi, onlarla birlikdə İstanbuldan başqa, Ədirnədə də olmuş, bəzən də Bursaya getmişdir.[11] Onu Ədirnədə evində qonaq edən Şəqaiq tərcüməçisi Məcdi və 1558–59-cu illərdə isə məşhur müdərris Rzayi ilə birlikdə Bursada görürük. Yaşadığı şəhərlər arasında Ədirnə onun həyatında müstəsna bir yer tuturdu. Şairlərdən böyük bir qayğı və yardım gördüyünü ifadə edən Əhdi, Ədirnəni mənzum bir mədhiyyə ilə tərifləmişdir. Bu mühüm fikir və sənət mərkəzlərində keçirdiyi həyat Əhdi üçün çox sayda şairi yaxından tanımaq və onların əsərlərini görmək imkanı olmuş, ona təzkirəsi üçün geniş bir material təmin etmişdir.[12]
Şahzadə Səlimin təmin etdiyi imkanlarla yanaşı, Pərviz Əfəndi və Rzayi kimi nüfuzlu şəxsiyyətlərin yaxın diqqət və himayəsindən faydalanan Əhdi, bəzən yaşadığı qəriblik və həsrət ağrılarından şikayət etməkdən çəkinmirdi. Onun şeirlərindən məlum olduğu kimi, Əhdi Tunca çayı sahillərində olduğu zamanlarda tez-tez Bağdad və Dəclə çayını xatırlayırdı.[13] Nəhayət, təxminən on il davam edən qonaqlığının sonlarına yaxın artan vətən həsrəti səbəbilə Əhdi 1563-cü ildə Bağdada qayıtmaq məqsədilə İstanbulu tərk edir. Əsərində, yolda Şahzadə Səlimin hüzuruna təqdim edilə biləcək ən dəyərli və qalıcı hədiyyənin şeir olduğunu ifadə edən Əhdi, Şahzadə Səlimə ölkəsinin şairləri haqqında xülasə toplu olaraq tezkirəni təqdim etmək niyyətində idi. Bu zaman Saruxan bəylərbəyi olan Səlimi görmək məqsədilə Kütahyaya gedən Əhdi, burada şahzadənin məiyyətində olan bir neçə yeni şairlə də tanış olur. Təzkirəsi demək olar ki, tamamlanmış vəziyyətdə olan Əhdi, bu əsəri ona göstərilən yardım və himayənin bir əlaməti olaraq Şahzadə Səlimə ithaf edir:[13]
"Cəm edib ərbabı nəzmi etdim ol sultana ərz,
Adət olmuşdur şunar məndə şeh-i devrana ərz
haqı payindən bitər maqsudu ərbabı dilin
nola şunsa haq-i payə əhdi-fərzadə ərz."
Əhdinin 1562–1563-cü ildə Bağdada qayıtdığını söyləmək olar. Əsərin təqdimindən sonra Əhdinin Bağdadda hansı vəzifə və ya mövqe əldə etdiyi məlum deyil. Onun Bağdada dönüşündən sonrakı həyatı da, əvvəlki dövr kimi, qeyri-müəyyən olaraq qalır. Təzkirəsində ailəsindən altı nəfəri qeyd etdiyi halda, öz tərcümeyi-halına yer verməyən Əhdinin bu dövrdəki həyatı haqqında yalnız başqa mənbələrdən gələn məlumatlar və əsərindən dolayı yolla çıxarılıan bəzi qeydlər var. Katib Çələbinin 1572–73-cü illərdə öldüyünü təxmin etdiyi Əhdi ilə, təzkirəçi Riyazi hələ doqquz yaşında ikən, atası Birgili Mustafa Əfəndi və 1585-ci ildə Bağdada dəftərdar təyin olunan tarixçi Gelibolulu Mustafa Əli ilə burada görüşmüşdür.[14][11] Gelibolulu bu tanışlığı belə qeyd edir:
"1585-ci ildə Bağdada dəftərdar olaraq təyin edildiyim zaman, mənə otuz şair qəsidə, tarix və qəzəl təqdim etdi. Bu şairlərin arasında Əhdi də var idi."[15]
Bu məlumatdan da göründüyü kimi, Əhdi, adətə uyğun olaraq onların şərəfinə "kudümiyyə" qəsidəsi təqdim etmişdir. Bu zaman Əhdinin hər hansı bir vəzifə daşıyıb-daşımadığı məlum deyil.[11] Əhdinin təzkirəsindəki bəzi işarələrdən Bağdada gələn və ya başqa bir yerə köçən dövlət məmuru mühüm şəxsiyyətlərlə maraqlanaraq, onlarla birlikdə kəndxuda, divan katibi, çavuş kimi xidmətlərdə olan şairlərlə daima təmas və tanışlıq qurmuşdu. Məşhədə ziyarətə getmiş, şeir yazanlarla qurduğu dostluqlar müqabilində təzkirəsinə yeni-yeni şeirlər əlavə etmişdi.[14][6]Bağdadlı Ruhi bu dövrdə artıq onun yaşlı bir şair olduğunu qeyd edir. Müəllif tərəfindən təzkirəyə edilmiş əlavələr 1592-ci ilə təsdaüf edən hadisələri əhatə etdiyinə görə, Əhdinin təxmminən bu tarixdən sonra vəfat etdiyini söyləmək olar.[10]
Həsən Qınalızadə Çələbi məşhur “Təzkirətüş-şuara”sında Əhdinin ayrı-ayrı şeirlərindən nümunələr vermişdi.
Əhdi Bağdadi ədəbiyyatşünaslıqda təzkirə yazarı olaraq tanınır. Şair ona məşhurluq qazandıran təzkirəsini 1563-cü ildə tamamlamışdır. Əhdi təzkirəsinə daxil olan şairləri ya şəxsən görüb tanımış, ya da soruşub maraqlanaraq haqqlarına məlumat toplamışdır. İlk dəfə üç bölmə şəklində tərtib edilən və Kütahyada Şahzadə Səlimə (ö.1574) təqdim edilən bu əsər, Əhdinin əsər tamamlandıqdan sonra 30 il yaşaması, yeni şairlərlə tanış olub məlumat toplaması və əsərə yönəldilən tənqidlərə əsasən ən azı iki dəfə yenidən işlənmişdir. Nəticədə əsərin nüsxələri arasında ciddi fərqlər meydana çıxıb. Beləki bəzi tərcümələrə toxunulmamış, bəzilərində isə mühüm dəyişikliklər edilmişdir. Bu səbəbdən əsərdə II Səlim bəzən şahzadə, bəzən padşah kimi göstərilir.[16]
Əsər giriş, bölmələr və xatimədən ibarətdir. Müəllif əsərə bəsmələ, həmdələ və salvələ ilə başlayır. Daha sonra Qanuni Sultan Süleymanın dövrü mübaliğəli şəkildə təriflənir. Əhdi burada atasının yazdığı qəsidədən faydalanmışdır.[16] Sonra isə Şahzadə Səlim oxşar şəkildə təriflənir. Əhdi əsərin yazılma səbəbini izah edir, Bağdaddan İstanbula gəlişini və İstanbuldan Kütahyaya getməsini təsvir edir. Əsəri necə yazdığını izah edib bölmələri tanıtdıqdan sonra h. 971-ci ili əbcəd ilə tarix olaraq verir.[17]
“Gülşəni-şüəra” türkcə təzkirəçilikdə tənqid baxımından zəifliklərə malik olsa da, güclü tərəfləri ilə diqqəti cəlb edir. Füzuli şəxsiyyətinə və yaradəcılığına şair təzkirələri arasında ilk dəfə bu əsərdə yer verilmiş, Füzulinin oğlu Fəzli, İstanbuldan Tabinin "Şəhrengiz"i və Azərbaycanlı şair Zamirinin "Leyla və Məcnun"u da ilk dəfə bu əsərdə qeyd olunmuşdur. Digər türk təzkirələrində olmayan, əsasən dövlətin şərq sərhədlərində yaşayan 147 şair üçün bu təzkirə tək mənbədir.[18]
Əhdi, dövrün şairləri haqqında, bir-iki nəfər istisna olmaqla, adətən müsbət fikirlər irəli sürür. “Gülşəni-şüəra”da şairin doğulduğu yer, peşəsi, vəziyyəti və məclislərdə iştirak edib-etməməsi, şeirləri və digər əsərləri barədə müxtəlif qiymətləndirmələr aparılır. Bu təsvirlər bir-birinə bənzər şəkildə təkrarlanır.[19]
Əhdi Bağdadinin “Gülşəni-şüəra”sı isə Bağdadda yaranan Azərbaycan ədəbiyyatının, eləcə də Osmanlı imperiyasına mühacirət etmiş şairlərimizin həyat və yaradıcılığını öyrənmək baxımından da böyük əhəmiyyət kəsb edir.[20]
Əhdi yaradıcılığından bəhs edərkən əsasən təzkirəsi diqqət çəkdiyi üçün digər şeirlərindən yetəri qədər söz açılmır. Buna baxmayaraq Əhdinin istər türkcə istər farsca olan şeirləri kiçik bir divan sayılacaq qədərdir. Onun “Gülşəni-şüəra”dan başqa bir neçə qəzəli, nəzirələri, mətlələri və farsca təxmisləri günümüzə gəlib çıxmışdır. Türk ədəbiyyatşünas Həsibə Mazıoğlu Ankara Universitetinin Dil və Tarix-Coğrafiya fakültəsində İsmayıl Saib Səncər kitabları arasında Əhdi Bağdadinin 33 qəzəldən ibarət kiçik bir divanını aşkar etmişdir. Qəzəllərin əvvəlində Əhdi ibn Şəmsi Bağdadi adı yazılıb.[11] Qəzəllər qafiyələrinə əsasən divan formatında sıralanıb. İncə bir təliq xətti ilə yazılmış bu əlyazma cildsizdir və 9 vərəqdən ibarətdir. Əhdinin şeirlərinin çoxu bu əlyazmada var. Əlyazmanın Əhdinin qardaşı Muradi Bağdadi tərəfindən yazıldığı güman edilir. Buna səbəb Əhdinin qəzəllərinin sonunda “Li-rəqimihi” başlığı altında Muradinin iki qəzəli ilə bir mətləsini yazmasıdır. Onun bu iki qəzəlindən biri qardaşının 37-ci qəzəlinə nəzirədir. Digər qəzəlin Muradiyə aidliyi barədə məlumatı isə Əhdinin Vüslatiyə yazdığı nəzirədən öyrənirik. Həsibə Mazıoğlu Muradinin bu əlyazmanı Bağdadda yazıb tamamladığını düşünür. Buna baxmayaraq qeyd edir ki, Muradi Bağdadda böyüyüb başa çatsa da bu əlyazmada İstanbul və Anadolu bölgəsinin dil ünsürləri nəzərə çarpır. Mazıoğlu bu faktı belə açıqlayır ki, Qanuni Sultan Süleyman Bağdadı tutduqdan sonra burada yaşayan şairlər Osmanlı türkcəsində yazıb yaratmağı tez bir zamanda mənimsəyiblər. Əhdini “Gülşəni-şüəra” təzkirəsində verdiyi 6 beytdən 5-inə bu divandakı qəzəllərdə rast gəlinir.[21]
Əhdinin Türk dilində yazdığı şeirlərlə yanaşı, fars dilində yazdığı bir məsnəvi, bir farsca nət, Ramazanzadə Piri Paşaya təqdim etdiyi bir qəsidə, Nami-i Mardininin qəzəlinə təxmis, Cüdayi-i Əc'min ölümünə yazdığı tarix, Tərzinin qəzəlinə yazdığı bir nəzirə, Nişaninin qəzəlinə yazdığı nazirə, Təzkirəsində yer alan bir qəzəl, Sahabi-i Əcəmin mətləsinə yazdığı beyt, Füzulinin farsca qəzəlinə yazdığı farsca mətlə, Muradi-i Əcəmin beytinə yazdığı nəzirə, Türkiyə Milli Kitabxanası Əlyazmalar Bölümü 3877 nömrədə qeydiyyatda olan məcmuada iki farsca qəzəl, Süleymaniyə Kitabxanası, Əli Nihat Tarlan Bölümü 59 nömrəli məcmuanın 35a səhifəsində bir qəzəl, Arxeologiya Muzeyi Kitabxanası Recaizade Əkrəm Vəqfi 240 nömrəli məcmuanın 159a səhifəsində iki farsca qəzəl yer alır. Buradan Əhdinin türk dili qədər fars dilində də şeir yaza biləcək səviyyədə mahir olduğunu görünür.[22]
Əhdi şeirlərində xalq arasında geniş yayılmış düşüncələrdən, atalar sözləri və deyimlərdən istifadə etmiş, onların məcazi mənalarını şeir dünyasında birləşdirmişdir.[23]
Əhdi, əruz ölçüsünü şeir dilinə rahatlıqla tətbiq etmişdir. Bu, XVI əsr şeir dilində yeni bir mərhələni nümayiş etdirir. Əhdi, həm heca, həm də səs baxımından uzun qəlbiləri seçmiş, Osmanlı şeir ənənəsində geniş istifadə olunan qəliblərdən istifadə etmişdir. Günümüzə qədər gəlib çatan şeirlərdə əruzun birinci və ikinci dairəsindən ümumilikdə on dörd növ bəhrdən istifadə edildiyi görünür.[22] Bunlardan sıralama baxımından ilk yeri Rəməl, ikinci yeri isə Həzəc bəhrinin tutduğuna dair sübutlar var. İkinci dairədə ən çox istifadə olunanlar isə Müzarə, Müştəs və Xəfif bəhirləridir.[24]
Nəzireəilik ənənəsi, tənzir edənin yetişmə yolunu və modelini ortaya qoyduğu üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Adətən, tənzir edilən şair və ya şeir, hər kəs tərəfindən tanınan və sənət dəyəri mübahisəsiz qəbul olunan əsərlərdir. Tənzir edən isə, yazdığı nəzirə ilə özünü inkişaf etdirmək və dəyərini tanıtmaq məqsədini güdür. Əhdinin günümüzə çatan şeirlərindən 44 şairə nəzirə yazdığı məlumdur. Əhdi, bir çox şairi İstanbulda tanımış və Ədirnədə ədirnəli şairlərlə görüşmüşdür. Bu nəzirələr, qarşılıqlı dostluq nümayişi və bir növ şeir yarışı olaraq yazılmışdır.[25]
Əhdinin şeirlərinin “şairi Əcəmin” şeirlərindən fərqli olaraq “Rumiyanə və üstadanə” olması, İstanbul şairlərinin üslubunu mənimsədiyini göstərir. Eyni zamanda, Əhdinin Divan şairləri tərəfindən çox istifadə olunmayan, Rəcəz bəhrindən “Müstəfilâtün müstəfilâtün” qəlibini istifadə etməsi də diqqətə layiqdir. Bu, onun vəzində yenilik axtarışında olduğunu və az istifadə olunan bir bəhrdə müvəffəqiyyət qazanmağa çalışdığını göstərir. Əhdi, məzmunları Türk dilindəki rədiflərə asanlıqla bağlayaraq təsirli bir üsluba nail olmuşdur.[26]
Əhdi yaradıcılığında xüsusilə həmşəhərliləri olan Füzuli və Bağdadlı Ruhinin təsiri açıq-aydındır. Bu üç böyük şairin bir-birlərinə olan töhfələri inkar edilə bilməz.[24] Əhdinin ən çox nəzirəni Füzuliyə yazması, ondan nə qədər təsirləndiyini açıq şəkildə göstərir. Füzuli ilə tanış olub görüşməsi bizə məlum olan şairin bu təsirə düşməsi çox təbiidir. Füzulinin ölüm səbəbi, ölüm ili və oğlu Fəzli haqqında ilk məlumatı da məhz Əhdi Bağdadi vermişdir. [27]
Onun təsirləndiyi şəxslərdən bir digəri isə Nişani ləqəbli Cəlalzadə Mustafa Çələbidir.
Təxmis bir qəzəlin hər beytinə üç, dörd və daha çox misra əlavə edərək yeni bir müsəmmət yazma prosesidir. Təxmis həm də şeir öyrənmə üsulu kimi də qəbul edilir. Əhdinin şeirlərinə təxmis yazdığı şairlər arasında Elmi, Fevri, Füzuli, Rəhmi, Taşlıcalı Yəhya, Əhməd Paşa, Xavəri və Səlikinin adlarını çəkmək mümkündür. Əhdinin təxmislərində əlavə etdiyi misraların mövzuya uyğunluğu, axıcılığı, sadəliyi və coşqunluğu davam etdirməsi, onun təxmisdə nə qədər ustalaşdığını göstərir.[26]