Əxlaq statistikası

Əxlaq statistikası mәnәviyyat statistikası — elmi fәnn vә praktiki biliklәr sahәsi; obyekti qarşılıqlı әlaqәli statistik göstәricilәr sisteminin hesablanması vә tәhlili metodu ilә insanın, ailәnin vә cәmiyyәtin әxlaqi (mәnәvi) vәziyyәtini, iradә bәyanını vә inkişafını sәciyyәlәndirәn kütlәvi halların kәmiyyәtcә müşahidәsi vә ümumilәşdirilmәsindәn ibarәtdir[1]. Buraya cinayətlər (şəxs və əmlaka qarşı), savadsızlıq, intihar, nikahdan kənar doğuş, abort, boşanma, fahişəlik və kütləvi yoxsulluq statistikaları daxildir.

Mənşəyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu məlumatların toplanması çox zaman ingilis alimi Con Qrauntun adı ilə əlaqələndirilir[2] 1682-ci ildə Qraunt London kilsələrindən topladığı doğum və ölüm məlumatları haqqında cədvəl əsasında Londonda ölümlə bağlı məlumatları təhlil etdi. Əhali haqqında statistik məlumatların sistematik toplanmasının başlanğıcı (indi bu elm demoqrafiya adlanır) XVIII əsrin ortalarına təsadüf edir: Bu sahədə İohan Piter Zyusmilxin fəaliyyətinə daha çox önəm verilir. Əxlaq statistikasına dair məlumatlar XIX əsrin əvvəllərində müxtəlif dövlət qurumları (ən çox Fransa və İngiltərə) tərəfindən toplanmağa və yayılmağa başlandı. Bu məlumatlardan sosial islahatlarla bağlı debatlarda geniş istifadə edilirdi.

Əxlaqi statistika mövzusuna dair ilk böyük əsər, 1833-cü ildə Andre-Mişel Kerri tərəfindən yazılmış "Fransa əxlaqi statistikaları haqqında oçerk" olmuşdur[3]. Britaniyada bu problem Jozef Fletçer tərəfindən tədqiq edilməyə başlanmışdır. O, 1847-ci ildən İngiltərə və Uelsin əxlaqi və təhsil statistikası haqqında bir neçə məqalə dərc edərək eyni problemlə məşğul oldu[4][5]. Müasir əxlaqi statistikanın yaranması isə Belçikalı Adolf Ketlenin (1796–1874) fəaliyyəti ilə əlaqələndirilir[6].

Haqqında[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əxlaq statistikası dedikdə sosial-əxlaqi davranışın xüsusiyyətləri, etika, gender, qloballaşma, ədalət və bərabərlik problemlərinin qarşılıqlı münasibətləri, ailədə mənəvi və cinsi tərbiyə, zorakılıq problemlərinin araşdırılması və digər sosial problemlər nəzərdə tutulur.

Əxlaq statistikasının banisi Adolf Ketle insanın yaxşı vә pis cәhәtlәrini (pis irsiyyәt, cinayәtә, intihara meyillilik vә s.) sosial fenomen kimi antropometrik metodlarla (özünәmәxsus sosial fizika metodları ilә) öyrәnmәyә başlamış vә bu da onların dәyişmә qanunauyğunluqlarını (ona qәdәr yalnız tәsadüf kimi tәsnif olunurdu) müәyyәnlәşdirmәyә imkan vermişdi. İlk dәfә Ketle insanın çatışmazlıqlarını, pis meyillәrini ictimai münasibәtlәrin qeyrimükәmmәlliyinin, sosial quruluşun qüsurluluğunun nәticәsi kimi qiymәtlәndirmәyә, әxlaqın onlardan birbaşa asılılığını göstәrmәyә başlamışdır[1].

Əxlaq statistikasının mәqsәdi әxlaqi (mәnәvi) sahәnin müsbәt vә mәnfi göstәricilәrini kompleks öyrәnmәk, onların öz aralarında vә xarici dünya ilә qarşılıqlı әu sahәnin insan cәmiyyәtinin vә әtraf mühitin inkişafına mümkün mәnfi tәsirini minimuma endirmәkdir. Əxlaq statistikasının predmeti vә mәzmunu әxlaqın vәzifәlәri vә strukturu, onun inkişaf tarixi ilә müәyyәnlәşir.

Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əxlaq statistikasının göstәricilәr sisteminә aşağıdakılar daxildir: insanların mәskunlaşma mühitinin ilkin şәrtlәri vә standartları, şәxsiyyәtin yaradıcı inkişafını tәmin edәn elm, sәhiyyә vә mәdәniyyәtin optimal inkişafı, onun hüquq vә azadlıqlarına riayәt olunması, mәlumatları, biliklәri vә elmi-texniki innovasiyaları açıq şәkildә әldә etmәk; cәmiyyәtin demokratiklәşmә sәviyyәsi, onun mәnәvi әsasları, dövlәt quruluşunun davamlılığı vә effektivliyi, sosial standartlar; әhalinin tәkrar istehsalının – onun doğum sayı, ölüm sayı, sağlamlığı, miqrasiyası vә s.-nin ilkin şәrtlәri vә standartları; әhalinin hәyat sәviyyәsinin mәqbul standartlarına riayәt olunması, onun sosial tәminatı, anaların, uşaqların, әlillәrin vә tәqaüdçülәrin müdafiәsi, gәlirlәrin yolverilәn diferensiasiyası, şәxsi mülkiyyәtin toxunulmazlığı, әxlaqi (mәnәvi) standartlardan sistemli yayınmalar – hüquq pozuntuları vә әxlaqsız hәrәkәtlәr, insan hüquqlarının pozulması, zorakılıq vә kütlәvi cinayәtkarlıq, intihar, korrupsiya, fahişәlik, uşaq alveri, alkoqolizmin vә narkomaniyanın artımı, cәmiyyәtin marjinallaşması vә s.[1].

Bәşәriyyәt tәkamülünün müxtәlif mәrhәlәlәrindә əxlaq statistikası әxlaq sahәsindә baş verәn hadisәlәri müxtәlif cür – intibah vә sosial inqilablar dövründә daha tam, inkvizisiya vә böhranlar dövründә isә daha az әks etdirmişdir. Yalnız XX әsrin başlanğıcında, bütün dünyada insanın cәmiyyәtdәki vәziyyәtinin öyrәnilmәsinә, onun humanitar hüquq vә azadlıqlarının müdafiәsinә böyük tәlәb yarandığı zaman əxlaq statistikasının mükәmmәl metodları formalaşmağa başladı. İctimai rәyin öyrәnilmәsi, anket sorğuları vә ekspertizaları, hәmçinin monoqrafik araşdırmalardan (yoxlamalardan) ibarәt metodlar sinfi Əxlaq statistikasının әsas müasir üsullarıdır[1].

Əxlaq statistikası mәlumatlarının ilkin mәnbәlәri mütәmadi işlәnib-hazırlanan statistik hesabat materiallarından, ayrı-ayrı istiqamәtlәrdә isә (sosial tәminat, insan hüquqlarının qorunması statistikası, hüquq pozuntularının, intiharların, korrupsiyanın statistikası, mәhkәmә statistikası vә s.) mәlumatların vә birdәfәlik yoxlamaların (mәs., aliment ödәmәkdәn yayınan şәxslәri, mәhbusları) gündәlik qeydiyyat materiallarından ibarәtdir Əxlaqi və adət-ənənələrin formalaşması bir neçə ilin məhsulu kimi qiymətləndirilə bilməz. İnsan adətləri əsrlər, minilliklər boyu bərqərar olur. Müasir dövrün ən səciyyəvi cəhətlərindən biri odur ki, insani münasibətlərin dairəsi hədsiz dərəcədə genişlənmişdir. Dar standartlığı yeni, ahəngdar, geniş münasibətlər əvəz etməkdədir. Kompüterləşmə, kommunikasiya vasitələri, İnternet, radio və televiziya, nümayiş etdirilən filmlər, çap olunan kitab və jurnallar müxtəlif ölkələr arasında mənəvi körpülər qurmuşdur. Mövcud əlaqələr insanların əxlaq və dünyagörüşünə birbaşa təsir göstərir[7].

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 4 Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Bakı: NPB. 2019. səh. 600.
  2. ↑ Graunt, J. (1662) Natural and Political Observations on the Bills of Mortality., London: John Martyn and James Allestry.
  3. ↑ Guerry, A.-M. (1833) Essai sur la statistique morale de la France. Crochard, Paris
  4. ↑ Fletcher, J. (1847). Moral and educational statistics of England and Wales. Journal of the Statistical Society of London, 10, 193–221. JSTOR 2338048 https://www.jstor.org/stable/2338048
  5. ↑ Fletcher, J. (1849). Moral and educational statistics of England and Wales. Journal of the Statistical Society of London, 12, 151–176, 189–335. JSTOR 2338222 https://www.jstor.org/stable/2338222 Arxivləşdirilib 2022-03-20 at the Wayback Machine
  6. ↑ МОРАЛЬНАЯ СТАТИСТИКА • Большая российская энциклопедия — электронная версия https://bigenc.ru/economics/text/2643238 Arxivləşdirilib 2020-08-10 at the Wayback Machine
  7. ↑ Ağayeva K. Etika və gender: sosial-əxlaqi davranışın təhlili. Bakı: "Sabah". 2007. səh. 196.