Aşiq olmaq və ya limerensiya — başqa bir insana yönəlmiş güclü, müsbət çalarlı hiss və ya hisslər kompleksi.
Psixoloqların fikrincə, aşiq olmaq şüurun daralması ilə müşayiət olunur ki, bu da hisslərin yönəldiyi obyektin təhrif olunmuş qiymətləndirilməsi ilə nəticələnə bilər. Aşiq sevdiyi insanın çatışmazlıqlarına və onunla münasibətlərdə yaranan ziddiyyətlərə göz yumur, onun müsbət keyfiyyətləri və müsbət qarşılıqlı əlaqə təcrübəsi xüsusi dəyər qazanır. Aşiq olmaq hissinin müsbət çalarlı baxmayaraq, bəzən (məsələn, sevgi obyekti sevgilinin hərəkətlərinə mənfi reaksiya verdikdə) güclü mənfi çalarlı təcrübələrə səbəb ola bilər.
Aşiq olmaq qeyri-sabit şüur vəziyyətidir: o, bu və ya digər insanda həmişə sonlu bir müddət ərzində baş verən bir mərhələ kimi mövcuddur. O, azala, bitə və yenidən yarana bilər. Sonda aşiq olmaq başqa bir hissə çevrilə bilər, məsələn sevgiyə.
İngilisdilli psixoloji ədəbiyyatda limerensiya (ing. limerence) neologizmi tez-tez istifadə olunur ki, bu da amerikalı biheviorist professor Doroti Tennou tərəfindən təqdim edilmişdir. Maraqlıdır ki, bu söz müəllifin sırf aprior ixtirasıdır, eufoniya üçün tərtib edilib və heç bir başqa sözə qayıtmır. Alman ədəbiyyatında ənənəvi Verliebtheit termininə üstünlük verilir.
Bəzən bir obyektə və ya fəaliyyətə aşiq olmaqdan da danışırlar, əgər onunla bağlı belə hisslər varsa.
Aşiq olmaq fiziki, biokimyəvi amillərin və bir sıra duyğuların səbəb olduğu hissdir[1]. Bu, insanda yaranan ən güclü hisslərdən biridir. Bu, son dərəcə müsbət ola bilər, eyforiyaya səbəb ola bilər və ya bədən üçün stressə çevrilə bilər. Bir insanın ömür boyu neçə dəfə aşiq olduğu mübahisəli sualdır: ekspert rəyləri bunun 2-dən 7-yə qədər rəqəmlər arasında dəyişdiyini göstərir. İnsanın başında bu hiss saniyənin beşdə birində yaranır[2].
Çox vaxt aşiq olmaqdan danışarkən insanlar romantik, ehtiraslı sevgini nəzərdə tuturlar ki, bunun da katalizatoru müəyyən bir insana cinsi həvəs, onun diqqəti ilə özünü reallaşdırmaq istəyidir[3] . Adətən bu hiss qısamüddətli olur (bir neçə aydan 2-5 ilə qədər[1]), lakin onu yaşayan subyekt aşiq olduğu obyektdən asılı olur .
Məlum olur ki, aşiq olmaq insanın həm şəxsiyyətini dərk etmək, həm də öz növündən olan fərdlə cütlük yaratmaq kimi fizioloji ehtiyaclarından biridir. İnsan diqqətini məhz məhəbbət obyektinə cəmləşdirir və gələcəkdə onunla ailə qurmaq üçün yad adamlar tərəfindən yayındırılmır[3]. Bəzi fərziyyələrə görə, aşiq olmaq daha güclü və mürəkkəb hiss olan sevginin mərhələlərindən biridir[4].
Aşiq olmaq, ilk növbədə xatirələrə əsaslanan müəyyən bir obraz, “şəkil-model”[5] doğuran emosiyalar (həm mənfi – qəzəb, narahatlıq, ümidsizlik, həm də müsbət – sevinc, məmnunluq) kompleksidir. O, sonradan insanda bir növ reaksiya doğuran hər hansı digər “şəkil-modeli” kimi vahid prinsip əsasında formalaşır.
Daha əvvəl qeyd edildiyi kimi, başdakı hər hansı bir görüntü, xüsusən də aşiq olmaq - ilk növbədə xatirələrə əsaslanır. İnsanın xarici aləmdən hər hansı bir məlumatı saxlaması üçün üç neyron aktivləşdirilir. Birincisi - sensor neyron - xaricdən siqnal alır (görmə, eşitmə, toxunma ilə) və neyromediator istehsal edir. Sonra, neyromediator (sensor və motor neyron hüceyrələri arasında sinapsda sərbəst buraxılır) əzələ sisteminin fəaliyyətinə və bədənin ümumi reaksiyasına cavabdeh olan motor neyronunu həyəcanlandırır. Neyron əlaqə sxeminə həmçinin sensor neyronun sonu ilə sinapsla bağlanan modulyasiya edən neyron (“öyrənilmiş neyron”) daxildir[6].
Əgər motor və sensor neyronunun sinapsı o qədər genişlənibsə ki, bu neyron hüceyrələri arasında siqnallar sürətlə bir-birindən digərinə ötürülür, deməli “model-şəkil” uzunmüddətli yaddaşdadır. Həmçinin, sensor neyronlar bir çox sinaptik kontaktlar vasitəsilə motor neyronuna qoşulduqda məlumatlar uzun müddət saxlanılır və gələcəkdə bu sinaptik əlaqələr daha da artır[6]. İnsan beyni bu cür neyron məntiqi zəncirlərinin təsiri altında fəaliyyət göstərir və “düzgün” və “təhrif olunmuş” reallığı seçir - bu, enerjiyə qənaət edir. Bu şərtlənmiş reallıqlar uşaq doğulan kimi formalaşır və dəyişdirilir: beyin müəyyən vəziyyətə emosional reaksiya verməyi, nəyin doğru, nəyin yalan olduğunu xatırlayır. Dünya və digər insanlar haqqında təsəvvürlər belə qurulur[5].
Xüsusilə, insan bir sıra səbəblərə görə aşiq olur. Aşiq olan adamın tomoqrafiyasının göstərdiyi kimi, bu vəziyyətdə beynin bir neçə hissəsi eyni anda aktivdir - emosional (insan sevinc, xoşbəxtlik yaşayır), cinsi oyanmaya cavabdeh olan hissə və koqnitiv, sosial təyinata cavabdeh olan hissə. İnsan sevdiyi obyektin yanında xoşbəxtdirsə, bu hissi yaşadıqda artıq onun başında situasiya möhkəmlənib. Hazırda onunla oxşar bir şey baş verir. Şəxsi sosial ehtiyacların ödənilməsi (diqqət, dəstək və s.) və sevgi obyektinə cinsi cazibə son dərəcə müsbət emosiyalarla eyni vaxtda meydana çıxır. Bu faktorlar birlikdə alındıqda aşiq olmaq hissi yaradır.
FMRT metodundan istifadə edərək alimlər eksperiment iştirakçılarını özlərinin aşiq olduqlarını düşündükləri zaman onların beyninin bir neçə hissəsinin aktivləşdiyini müəyyən ediblər. 1-5 saniyə ərzində arterial qan daha çox oksihemoqlobinin olduğu koqnitiv sahələrə və emosiya sahələrinə axır[5] - müayinə nəticələrində bu sahələr göstərilir.
Tomoqrafiya zövq və xoşbəxtlik hisslərindən məsul olan dopaminerjik subkortikal bölgədə fəaliyyət göstərdi; çox miqdarda dopamin və oksitosin var. Beynin bu hissəsi kokainin[7], şəkərin[8] təsiri altında olduğu kimi həyəcanlanır. Mükafat almaq və enerjili hərəkətlərə başlamaq istəyindən məsul olan kaudat nüvəsi də aktivləşir.
Bundan sonra, ön sinqulat korteks və insula aktivləşdirilir: onlar cinsi oyanmaya cavabdehdirlər. Cinsi oyanma və xoşbəxtlik sevgi hissindən məsul olan sinqulat girusun ön hissəsi də canlanır. Eyni zamanda, narahatlıq və qorxudan məsul olan amiqdalanın, sinqulat girusun arxa hissəsi kimi zəif fəaliyyət göstərdiyi müşahidə edilir.
Məlum olub ki, insan aşiq olanda təkcə beynin emosional sahələri deyil, həm də sosial öz müqəddəratını təyin etməyə cavabdeh olan bir neçə “yuxarı” koqnitiv şöbələr aktivləşir. Bu şöbənin köməyi ilə aşiq özünü hiss etdiyi insanın psixi obrazı ilə qarşılıqlı əlaqədə təsəvvür edir.[5].
Beləliklə, aşiq olmaq həzz, xoşbəxtlik, özünü təsdiq etmək istəyi kimi ibtidai instinktlərin və ehtiyacların ödənilməsinə əsaslanır. Cinsi ehtiyaclar burada böyük rol oynayır ki, bu da insanın aşiq olmasına daha da güclü təkan verir[7] .
"Aşiq olmaq" anlayışının sərhədlərinin birmənalı tərifi mütəxəssislər üçün çətinlik yaradır.
Aşiq olmaq cinsi həvəsdən onunla fərqlənir ki, o, sırf fizioloji sfera ilə məhdudlaşmır - insan bütövlükdə insana aşiq olur, bədəninə deyil.
Aşiq olmaq və sevgi arasındakı fərqləri müəyyən etmək isə daha çətindir. Adətən, sevgi ilə müqayisədə aşiq olmağın daha qısa müddətli olması və onunla əlaqəli təcrübələrin daha çox intensivliyi vurğulanır. Ancaq hətta bu da etibarlı meyar deyil.
Xristianlıqda aşiq olmaq anlayışı aşiq olmaq və sevgi arasındakı fərqlərə xüsusi vurğu ilə xarakterizə olunur. Beləliklə, xristianların fikrincə, aşiq olmaq insanın heyvani təbiətinə, sevgi isə mənəvi təbiətinə aiddir[9] .
Aşiq olmaq ehtiraslı sevgi fenomeni hesab olunur və fiziki simptomlarla müşayiət olunan başqa bir insanla sıx yaxınlıq ehtiyacında ifadə edilir. Qarşılıqsız sevgi çox vaxt iztirabla müşayiət olunur. Qarşılıqlı aşiq olmağın əsas səbəbləri qarşılıqlı rəğbət və fiziki cəlbedicilikdir.
İnteqral psixologiya nöqteyi-nəzərindən aşiq olmaq şüur vəziyyəti, sevgi isə bu vəziyyətin gətirib çıxara biləcəyi affektiv inkişaf xətti boyunca ən yüksək (postkonvensional, şəxsiyyətüstü) səviyyələrdən biri kimi qəbul edilə bilər [10] .