Akvakultura

Akvakultura (latın akua – su, + kultus – yetişdirmək, becərmək) – su mühitində faydalı orqanizmlərin – yosunların, xərçənglərin, molyuskaların, balıqların və s. yetişdirilməsi.^[1][2]

Akvakultura həm də dəniz və şirin su ekosistemlərinin bərpası və reabilitasiyası üçün istifadə edilən bir təcrübədir. Dəniz əkinçiliyi kimi tanınan dənizçilik, şirin su akvakulturasından fərqli olaraq dəniz suyu yaşayış yerlərində və laqonlarda akvakulturadır. Balıqçılıq, balıq məhsullarını qida kimi əldə etmək üçün balıq yetişdirməsindən ibarət olan akvakultura növüdür.

Akvakultura həmçinin suda əkinçilik kimi tanınan balıq və digər su bitkilərinin, yetişdirilməsi və yığılması kimi də müəyyən edilə bilər. Bu, daha sağlam yaşayış mühitini yaxşılaşdırmağa kömək edən və nəsli kəsilməkdə olan su növlərinin populyasiyasını bərpa etmək üçün istifadə edilən ekoloji qida və kommersiya məhsuludur. Texnologiya dəniz məhsullarına artan tələbat səbəbindən sahilyanı dəniz sularında və açıq okeanlarda balıqların böyüməsini artırdı.

Yaşayış şəraitinin suyun keyfiyyəti (oksigen), yem, temperatur kimi insan nəzarətindən asılı olduğu balıq çənləri, gölməçələr, akvaponikalar və ya yollarda olduğu kimi quruda tikilmiş tamamilə süni obyektlərdə (quruda akvakulturada) akvakultura aparıla bilər. Alternativ olaraq, onlar becərilən növlərin nisbətən daha təbii mühitlərə məruz qaldığı su hövzəsinin sahilinə yaxın yaxşı qorunan dayaz sularda (sahil akvakulturasında) aparıla bilər; və ya növlərin qəfəslərdə, dayaqlarda və ya torbalarda becərildiyi və su axınları (okean axınları kimi) kimi daha müxtəlif təbii şəraitə məruz qaldığı sahildən kənarda hasarlanmış/qapalı açıq su hissələrində (dənizdə akvakultura), Diel şaquli miqrasiya və qida dövrləri.

Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatına (FAO) görə, akvakultura "balıq, mollyuskalar, xərçəngkimilər və su bitkiləri də daxil olmaqla su orqanizmlərinin becərilməsi başa düşülür. Əkinçilik istehsalı artırmaq üçün yetişdirmə prosesinə bir növ müdaxiləni nəzərdə tutur, məsələn, müntəzəm ehtiyat saxlama , qidalanma, yırtıcılardan qorunma və s. Təsərrüfat həm də becərilən mal-qaranın fərdi və ya korporativ mülkiyyətini nəzərdə tutur." 2019-cu ildə qlobal akvakultura əməliyyatlarından əldə edilmiş məhsul 274 milyard ABŞ dolları dəyərində 120 milyon tondan çox olmuşdur. Bununla belə, bildirilən rəqəmlərin etibarlılığı ilə bağlı problemlər mövcuddur. Bundan əlavə, mövcud akvakultura praktikasında, qızılbalıq kimi bir kiloqram balıqyeyən balıq istehsal etmək üçün bir neçə kiloqram vəhşi balıqdan məhsul istifadə olunur. Akvakultura yemi üçün istifadə edilən vəhşi balıqları azaltmağa kömək etmək üçün bitki və həşərat əsaslı yemlər də hazırlanır.

Akvakulturanın xüsusi növlərinə balıq yetişdirilməsi, karides yetişdirilməsi, istiridyə yetişdirilməsi, dənizçilik, balıqçılıq, yosunçuluq (məsələn, dəniz yosunu yetişdirilməsi) və dekorativ balıqların yetişdirilməsi daxildir. Xüsusi üsullara aquaponika və inteqrasiya olunmuş multi-trofik akvakultura daxildir ki, bunların hər ikisi balıqçılıq və su bitkiləri yetişdirilməsini birləşdirir. FAO akvakulturanı iqlim dəyişikliyindən və onun təsirlərindən birbaşa təsirlənən sənayelərdən biri kimi təsvir edir. Akvakulturanın bəzi formaları ətraf mühitə mənfi təsir göstərir, məsələn, qida maddələrinin çirklənməsi və ya xəstəliklərin vəhşi populyasiyalara ötürülməsi.

Vəhşi balıqçılıqda məhsul yığımının durğunluğu və məşhur dəniz növlərinin həddindən artıq istismarı yüksək keyfiyyətli proteinə artan tələbatla birlikdə akvakulturaçıları digər dəniz növlərini əhliləşdirməyə də təşviq etdi. Müasir akvakulturanın başlanğıcında çoxları 20-ci əsrin Yaşıl İnqilabının kənd təsərrüfatında inqilab etdiyi kimi, akvakulturada “Mavi İnqilab”ın baş verə biləcəyinə nikbin baxırdılar. Quru heyvanları çoxdan əhliləşdirilsə də, dəniz məhsulları növlərinin əksəriyyəti hələ də vəhşi təbiətdən tutulurdu. Görkəmli okean tədqiqatçısı Jak Kusto 1973-cü ildə dəniz məhsullarına artan tələbatın dünya okeanlarına təsirindən narahat olaraq yazırdı: “Yerin qidalanmaq üçün artan insan populyasiyaları ilə biz yeni anlayış və yeni texnologiya ilə dənizə üz tutmalıyıq”.

2007-ci ilə qədər becərilmiş növlərin təxminən 430-u (97%) 20-ci və 21-ci əsrlərdə əhliləşdirilib, onlardan 106-sı 2007-ci ilə qədər olan onillikdə gəlib. məlum quru bitki növləri və məlum quru heyvan növlərinin 0,0002%-i əhliləşdirilmişdir, məlum dəniz bitkiləri növlərinin 0,17%-i və məlum dəniz heyvanı növlərinin 0,13%-i ilə müqayisədə. Evcilləşdirmə adətən onillik elmi araşdırmanı əhatə edir. Suda yaşayan növlərin evcilləşdirilməsi, insan həyatına böyük ziyan vuran quru heyvanlarından daha az risk daşıyır. Əsas insan xəstəliklərinin əksəriyyəti əhliləşdirilmiş heyvanlarda, o cümlədən çiçək və difteriya kimi xəstəliklərdən yaranmışdır ki, bu da əksər yoluxucu xəstəliklər kimi heyvanlardan insanlara keçir.

Parazitləri idarə etmək üçün bioloji mübarizə üsulları, məsələn, qızılbalıq yetişdirilməsində dəniz biti populyasiyalarına nəzarət etmək üçün daha təmiz balıqlar (məsələn, yumrular və ovçular) kimi artıq istifadə olunur. Təsiri minimuma endirmək üçün balıq fermalarının məkan planlaşdırılmasına və yerləşdirilməsinə kömək etmək üçün modellərdən istifadə olunur.

Vəhşi balıq ehtiyatlarının azalması yetişdirilən balıqlara tələbatı artırıb. Bununla belə, balıq yemi üçün zülal və yağın alternativ mənbələrini tapmaq lazımdır ki, akvakultura sənayesi davamlı inkişaf edə bilsin; əks halda, yem balıqlarının həddindən artıq istismarı üçün böyük risk yaradır.

Akvakultura istehsalı indi balıqçılıq məhsullarını üstələyir və birlikdə ÜDM-in nisbi töhfəsi 0,01-10% arasında dəyişmişdir. Bununla belə, akvakulturanın ÜDM-ə nisbi töhfəsini qeyd etmək, məlumatların olmaması səbəbindən asanlıqla əldə edilmir.

Beynəlxalq Dəniz Təşkilatının 2008-ci ildə orqanotinlərə qadağa qoymasından sonra ortaya çıxan digər bir problem, ekoloji cəhətdən təmiz, lakin yenə də təsirli, çirkləndirici təsirlərə malik birləşmələrin tapılması ehtiyacıdır.

Hər il bir çox yeni təbii birləşmələr kəşf edilir, lakin onları kommersiya məqsədləri üçün kifayət qədər geniş miqyasda istehsal etmək demək olar ki, mümkün deyil.

Bu sahədə gələcək inkişafın mikroorqanizmlərə əsaslanacağı ehtimalı yüksəkdir, lakin bu sahədə bilik çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün daha çox maliyyə və əlavə tədqiqatlara ehtiyac var.

Fitoplankton, mikrofitlər və ya plankton yosunları kimi də adlandırılan mikroyosunlar mədəni yosunların əksəriyyətini təşkil edir. Dəniz yosunu kimi tanınan makro yosunlar da bir çox kommersiya və sənaye məqsədləri üçün istifadə olunur, lakin onların ölçüsü və xüsusi tələblərinə görə, onlar asanlıqla geniş miqyasda becərilmir və çox vaxt vəhşi təbiətdə alınır.

2016-cı ildə yabanı halda toplanan və becərilən su bitkilərinin cəmi 31,2 milyon tonunun həcminə görə 96,5 faizinin mənbəyi akvakultura olub. Əsasən dəniz yosunlarının üstünlük təşkil etdiyi əkinçilik su bitkilərinin qlobal istehsalı 1995-ci ildəki 13,5 milyon tondan 2016-cı ildə 30 milyon tondan bir qədər çox artıb. ^[3]

Nusa Lembonqanda (İndoneziya) dəniz yosunu fermeri kəndir üzərində bitən yeməli dəniz yosunu toplayır. Yosun yetişdirilməsi, becərilməsi və yığılması təcrübəsidir. Ən sadə formada fermerlər təbii yataqlardan yosunlari toplayır, digər ekstremal fermerlər isə məhsulun həyat dövrünə tam nəzarət edirlər.

Ən çox becərilən yeddi takson Eucheuma spp., Kappaphycus alvarezii, Gracilaria spp., Saccharina japonica, Undaria pinnatifida, Pyropia spp. və Sargassum fusiforme-dir. Eucheuma və K. alvarezii carrageenan (gelləşdirici agent) üçün cəlbedicidir; Gracilaria agar üçün becərilir; qalanları məhdud emaldan sonra yeyilir. Dəniz yosunları manqrov və dəniz otlarından fərqlənir, çünki onlar fotosintetik yosun orqanizmləridir və çiçək açmırlar.

2022-ci ilə qədər ən böyük dəniz yosunu istehsal edən ölkələr Çin (58,62%) və İndoneziyadır (28,6%); sonra Cənubi Koreya (5,09%) və Filippin (4,19%) gəlir. Digər görkəmli istehsalçılara Şimali Koreya (1,6%), Yaponiya (1,15%), Malayziya (0,53%), Zanzibar (Tanzaniya, 0,5%) və Çili (0,3%) daxildir. İqtisadi şəraiti yaxşılaşdırmaq və balıqçılıq təzyiqini azaltmaq üçün dəniz yosunu yetişdirilməsi tez-tez inkişaf etdirilir.

Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO), 2019-cu ildə dünya istehsalının 35 milyon tondan çox olduğunu bildirdi. Şimali Amerika təxminən 23.000 ton yaş dəniz yosunu istehsal etmişdir. Alyaska, Men, Fransa və Norveç 2018-ci ildən bəri dəniz yosunu istehsalını iki dəfədən çox artırıb. 2019-cu ilə qədər dəniz yosunu dəniz akvakulturasının 30%-ni təşkil edib. ^[4]

Dəniz yosunu əkinçiliyi iqlim dəyişikliyinin azaldılması üçün yüksək potensiala malik olan karbon mənfi məhsuldur. IPCC-nin Dəyişən İqlimdə Okean və Kriosferə dair Xüsusi Hesabatı təsirin azaldılması taktikası kimi “əlavə tədqiqat diqqətini” tövsiyə edir. Ümumdünya Vəhşi Təbiət Fondu, Okeanlar 2050 və Təbiəti Mühafizə Təşkilatı dəniz yosunlarının becərilməsinin genişləndirilməsini açıq şəkildə dəstəkləyir. ^{[4] [5]} .

Balıq yetişdirilməsi akvakulturanın ən geniş yayılmış növüdür. Bu, adətən yemək üçün çənlərdə, balıq gölməçələrində və ya okean qapaqlarında kommersiya məqsədilə balıq yetişdirilməsini nəzərdə tutur. İstirahət məqsədilə balıq ovu və ya növün təbii sayını artırmaq üçün yeniyetmə balıqları vəhşi təbiətə buraxan obyekt, ümumiyyətlə, balıq kulturası adlanır. Dünyada balıq yetişdirilməsində istifadə edilən ən əhəmiyyətli balıq növləri sırasıyla sazan, qızılbalıq, tilapiya və yayın balığıdır.

Aralıq dənizində gənc mavi tuna balığı dənizdə torlanır və yavaş-yavaş sahilə doğru çəkilir. Onlar daha sonra bazar üçün yetişdirildiyi dəniz qələmlərində (bəzən üzən HDPE borudan hazırlanır) təcrid olunurlar. 2009-cu ildə avstraliyalı tədqiqatçılar ilk dəfə cənub mavi üzgəcli orkinosları dənizə çıxışı olmayan tanklarda yetişdirməyə vadar edə bildilər. Cənub mavi üzgəcli orkinos da vəhşi təbiətdə tutulur və Cənubi Avstraliyanın cənubunda, Spenser körfəzində böyüyən dəniz qəfəslərində kökəldir.

Bənzər bir proses bu sənayenin qızılbalıqçılıq bölməsində istifadə olunur; yetkinlik yaşına çatmayanlar inkubasiya müəssisələrindən götürülür və onların yetişməsinə kömək etmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə edilir. ^[6] Məsələn, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, sənayenin ən əhəmiyyətli balıq növlərindən bəziləri olan qızılbalıq qəfəs sistemi ilə yetişdirilə bilər. Bu, torlu qəfəslərin, daha yaxşısı güclü axını olan açıq suda olması və qızılbalığı onların böyüməsinə kömək edən xüsusi qida qarışığı ilə qidalandırmaq yolu ilə edilir. Bu proses balıqların il boyu böyüməsinə imkan verir, beləliklə, düzgün mövsümlərdə daha yüksək məhsul əldə edilir. Bəzən dəniz təsərrüfatı kimi tanınan əlavə bir üsul da sənaye daxilində istifadə edilmişdir. Dəniz ferması balıqların qısa müddət ərzində inkubasiya zavodunda yetişdirilməsini və daha sonra inkişaf üçün dəniz sularına buraxılmasını nəzərdə tutur, bundan sonra balıqlar yetkinləşdikdən sonra yenidən tutulur. ^[7]

Kommersiya məqsədli xərçəng yetişdirilməsi 1970-ci illərdə başladı və istehsal bundan sonra kəskin şəkildə artdı. Qlobal istehsal 2003-cü ildə təxminən 9 milyard ABŞ dolları dəyərində 1,6 milyon tondan çox olmuşdur. Yetişdirilən xərçənglərin təxminən 75%-i Asiyada, xüsusən də Çin və Taylandda istehsal olunur. Qalan 25% isə əsasən Braziliyanın ən böyük istehsalçısı olduğu Latın Amerikasında istehsal olunur. Tayland ən böyük ixracatçıdır.

Xərçəng yetişdirilməsi Cənub-Şərqi Asiyada ənənəvi kiçik miqyaslı formasından qlobal sənayeyə çevrildi. Texnoloji irəliləyişlər vahid sahəyə düşən sıxlığın getdikcə daha yüksək olmasına gətirib çıxardı və bütün dünyaya göndərilir. Faktiki olaraq bütün əkinçilik xərçəng penaeidlərdir (yəni Penaeidae ailəsinin krevetləri) və yalnız iki növ xərçəng var, Sakit okean ağ xərçəngi və nəhəng pələng xərçəngi bütün əkinçiliyin təxminən 80%-ni təşkil edir. Bu sənaye monokulturaları bütün bölgələrdə xərçəng populyasiyalarını məhv edən xəstəliyə çox həssasdır. Artan ekoloji problemlər, təkrarlanan xəstəliklərin yayılması, həm qeyri-hökumət təşkilatları, həm də istehlakçı ölkələrin təzyiqləri və tənqidləri 1990-cı illərin sonunda sənayedə dəyişikliklərə və ümumiyyətlə daha güclü tənzimləmələrə səbəb oldu. 1999-cu ildə hökumətlər, sənaye nümayəndələri və ətraf mühit təşkilatları Seafood Watch proqramı vasitəsilə daha dayanıqlı əkinçilik təcrübələrini inkişaf etdirməyə və təşviq etməyə yönəlmiş proqrama təşəbbüs göstərdilər.

Şirin su xərçənginin yetişdirilməsi bir çox xüsusiyyətləri, o cümlədən dəniz xərçənginin yetişdirilməsi ilə bağlı bir çox problemi bölüşür. Unikal problemlər əsas növlərin, nəhəng çay xərçənginin inkişaf həyat dövrü ilə təqdim olunur.

2007-ci ildə şirin su xərçənglərinin qlobal illik istehsalı (xərçənglər və xərçənglər istisna olmaqla) təxminən 460.000 ton olub, 1.86 milyard dolları ötüb. Bundan əlavə, Çin təxminən 370.000 ton Çin çay xərçəngi istehsal etdi.

Növlərdən və yerli şəraitdən asılı olaraq ikiqapaqlı molyusklar ya sahildə, uzun xətlərdə yetişdirilir, ya da sallardan asılaraq əllə və ya dibdəyişmə yolu ilə yığılır. 2017-ci ilin may ayında Belçika konsorsiumu Şimal dənizindəki külək fermasında iki sınaq midye fermasından birincisini quraşdırdı.