Amur çayı

Amur çayı (çin. 黑龍江, rus. Амур) — Uzaq şərq və Şimali Asiya ərazisindən axan çay. Çay Rusiya və Çin sərhədi boyunca axır. Onun uzunluğu 2824 metr təşkil edir. Çay Oxot dənizi və Yapon dənizinə[1] tökülür.

Amur
çin. 黑龙江, rus. Амур
Ölkələr
Mənbəyi Onon çayı
 • Yüksəkliyi 304 m
Mənsəbi Oxot dənizi
 • Yüksəkliyi 0 m
Uzunluğu 2824 km
Su sərfi 12.800 m³/s
Hövzəsinin sahəsi 1855000 km²
Amur çayı (Rusiya)
mənbəyi
mənsəbi
Amur Rusiyanın fiziki xəritəsində:

50°20′00″ şm. e. 121°28′53″ ş. u.HGYO

52°59′28″ şm. e. 141°02′48″ ş. u.HGYO
DSR[rus.] 20030300112118100000012
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Adı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çayın adı tunqus-mancur dillərində "amar", "damur" olaraq "böyük çay"[2] mənasında işlədilir. Çinlilər Amuru "Xeyxe" (çin. 黑河) — "qara çay", sonra isə "Xeylunszyan" — (çin. 黑龙江) "Qara əjdaha çayı" adlandlrmışlar. Rəvayətə görə çayda yaşayan qara əjdaha xoşməramlı olaraq burada yaşaya ağ əjdagaya qalib gəlmişdir. Ağ əjdaha çayda gəmiləri batırır, insanların balıq tutmasına maneə olur və istənilən canlıya hücum edirdi. Qalib qara əjdaha çay dibində həyatını davam etdirirdi. Bu rəvayətə görə çayın adı Qara əjdağa çayı adlanır.

Qara əjdahanın quyruğu Monqolustan ərazisinə qədər uzanır. Bədəni isə Rusiyanın dörd, Çinin isə bir vilayətini əhatə edir. Ayaqıarı Stanovoy silsiləsində qərarlaşır. İki sol ətrafları Sunqari çayı və Ussuri çayıdır. Başı Oxot dənizindən (Tatar boğazı) su içir. Qara əjdahanın quyruğu ilə birlikdə uzunluğu 4 500 km, yerləşdiyi ərazi isə 1,8 mln km² təşkil edir. Monqollar çayı "Amur Xara-Muren" — "qara enli çay" adlandırırlar. Mancurlar isə çaya "Saxaliyan ula" (Qara su) deyirlər.

Coğrafi yerləşməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Amurun hövzəsi

Çayın hövzəsi əsasən iynəyarpaqlı və enli yarpaqlı meşələrin geniş sahə tutduğu ərazidən axır. Bəzi bölgələrdə meşə çöl, çöl və hətta yarımsəhralarda vardır. Hövzəssinin cənub-qərbi nisbətən ariddir. Burada illik yağıntının miqdarı 250–300 mm, mənbədə isə 750 mm təşkil edir.

Amur özü Şilka və Arqun çaylarınln birləşməsindən əmələ gəlir. Bu iki çayın birləşməsindən sonra dənizə töküldüyü əraziyə 2824 km uzunluğa malikdir. Çayın hansı dənizinin hövzəsinə aid olmasında fikir ayrılıqları vardır. Bəziləri onu Oxot dənizinə, digərləri isə Yapon dənizinə aid edirlər. Beynəlxalq hidrologiya təşkilı çayı Oxot hövzəsinə aid edir[3].

Amur üç ölkənin ərazisindən axır. Onun hövzəsinin 995 min km² ərazisi Rusiyanın payına düşür. Bu isə ümumi hövzənin 54 % təşkil edir. Çin ərazisində 44,2 %, Monqolustanda 1,8 % yerləşir.

Hidrologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Amurda orta aylıq su axını (м³/сек) Komsomolke-na-Amure məntəüəsində 1933–1990 illər.[4] ərzində ölçülmüşdür.

Qolları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsas qolları: Zeya çayı, Bureya çayı, Sunqari, Ussuri, Anyuy çayı, Amqun çayı.

Yaşayış məntəqəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəhərlər: Amursk, Blaqoveşensk, Xabarovsk, Komsomolsk-na-Amure, Nikolayevsk-na-Amure (Rusiya), Xeyxe (Çin).

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Охотское море. Энциклопедия. М. Международные отношения. 2009 ISBN 978-5-7133-1354-8
  2. ↑ "Amurun neçə adı var?". 2013-09-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-11.
  3. ↑ "Limits of Oceans and Seas, 3rd edition" (PDF). International Hydrographic Organization. 1953. 2013-02-15 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 February 2013.
  4. ↑ "Amur Basin, Station: Komsomolsk". 2017-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-11.

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Amur çayı ilə əlaqəli mediafayllar var.