Arabat qalası

Arabat qalası

Ölkə	Rusiya
Ölkə	Ukrayna
Yerləşməsi	Ak-Monay kəndi
İlk dəfə adı çəkilib	1651-ci il

Arabat (Rebat^[1],ərəbcə "rabat" - "hərbi post") — Krımın Azov sahilində yerləşən yeganə tatar-türk qalası.

Qala Ak-Monay (müasir Kamenskoye) kəndindən iki kilometr şimal-qərbdə tikilmişdir. Or Qapı qalası və Yeni Qala qalası ilə birlikdə Krımı şimaldan və şərqdən düşmən hücumlarından qoruyurdu.

O, perimetri boyu daha qədim dərin xəndəklə əhatə olunmuş səkkizguşəli formaya malikdir. Bəlkə də Azov dənizinə yeraltı keçidlə də cıxışı var idi.^[1] Əvvəllər, qədim zamanlarda bu yerin yaxınlığında Herakl məbədi olan Herakleon yerləşirdi.^[2]

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi Tavriyanı təsvir edərkən, Arabatdan rus ordusunun, kazakların, polyakların və kalmıkların Krıma gedən yolunu kəsməli olan bir qala kimi yazırdı.

Lakin 1668-ci ildə İvan Roqun komandanlığı altında kazaklar Arabatı fırtına ilə ələ keçirdilər və orada olanların hamısını məhv etdilər.

Sıtin Hərbi Ensiklopediyasında deyilir ki, 1737-ci ildə Krım yürüşü zamanı feldmarşal qraf P.P.Lassi 40.000 ordu ilə Arabat qalasına hücum etməmiş, Arabat dilinin ortasında, Salqir çayının mənbəyinə qarşı körpü tikmişdir. Sərbəst şəkildə yarımadaya soxularaq orada düşmənə böyük dağıntılar törətmiş, iyunun 12-də və 14-də iki döyüşdə xan ordusunu məğlub etmişdir.^[3]

1771-ci ildə Arabat V. M. Dolqorukovun komandanlığı altında rus ordusunun hücumuna tab gətirə bilməyib məğlub oldu. Knyaz F.F.Şerbatovun bir piyada alayı, iki qumbaraatan alayı, 100 gözətçi və 1500 kazakdan ibarət dəstəsi ilə iyunun 13-də Qenices boğazından keçərək, donanmadan gətirilən qayıqlardan 50 kulaç uzunluğunda körpü ilə Arabat əqrəbini keçdi, sonra, 100 verst irəliləyərək və iyunun 17-də 44 verstlik keçidi keçərək, axşam saatlarında Arabata yaxınlaşdı. Gecə saatlarında hücuma edərək iyunun 18-də qalanı ələ keçirdi, 6 bayraq, 50 silah və düşməndən səngərlərlə əhatə olunmuş tatar düşərgəsini ələ keçirdi.

Arabatın fəthi üçün F.F.Şerbatova general-leytenant rütbəsi verildi, (11 iyul 1771) Sankt-Peterburqun hərbi ordeni ilə təltif edildi.

771-ci il iyunun 18-də göstərdiyi şücaət və ağıllı rəhbərliyə görə Arabat qalasını ələ keçirdi.

Bu qalanı ilk təsvir edən alman alimi-ensiklopedisti Peter Simon Pallas onu 7 bürclü təsvir etmiş və görünür, səhv etmiş, və yəqin ki, o, darvaza qülləsini və redanı - qalanın kənarını, zirzəmilərin arxasında sayaraq səhv etmiş, amma əslində onlardan 5-i var idi. Sahildən 4 km şərqdə yerləşən Ak-Monay karxanaları qalanın tikintisi və sonradan yenidən qurulması üçün daş mənbəyi kimi istifadə edilirdi.^[4]^[5]

Krımın Rusiya imperiyasına birləşdirilməsindən sonra qala qarnizonlaşdırıldı, Krım müharibəsi zamanı düşmən qoşunlarının Arabat dilinə enməsinə imkan vermədi. 1855-ci ilin yazında Krım ordusunun imperiyanın daxili bölgələri ilə əlaqə yolunu qorumaq üçün Arabat oxu boyunca dağılmış vəziyyətdə olan Arabat qalası müdafiəyə alındı. Onun qarnizonu iki batalyona, qalanın silahlanması isə 17 silaha qədər, başqa bir mənbədə isə 8 silahdan ibarət 4 batalyonla gücləndirildiyi yazılır. Bu tədbirlər həyata keçirilən kimi düşmən eskadronu, o cümlədən 13 bayraqla Arabata yaxınlaşaraq ona atəş açsa da, 3 saatlıq uğursuz top atəşindən sonra geri çəkildi.

1856-cı ildə Arabat şəhər statusundan məhrum edildi.

Qalereya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qalanın qalıqları.
Dənizdən qalan qalalardan birinin qalıqları.
Qalnın qalıqlarından.
Qalanın qalıqları.

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Stepan Burnaşov

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

↑ ¹ ² Т. 14 : Новороссия и Крым : [Бессарабская, Херсонская, Таврическая и Екатеринославская губ., Обл. Войска Донского, Ставропольская губ.] / Сост. Б. Г. Карпов, П. А. Федулов, В. И. Каратыгин [и др.]. — 1910. — C. 803. — VIII, 983 с. : ил.; 9 л. ил., карт. — (Россия. Полное географическое описание нашего отечества : Настольная и дорожная книга для русских людей : [В 19-ти т.])
↑ Арабатская стрелка, Географическо-статистическій словарь Россійской имперіи П. П. Семенова.
↑ Арабатская коса // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
↑ Пётр Симон Паллас. Наблюдения, сделанные во время путешествия по южным наместничествам Русского государства в 1793—1794 годах. Научное наследство (Российская Академия наук 500 nüs.). Москва: Наука. Левшин, Борис Венедиктович. 1999 [Bemerkungen auf einer Reise in die sudlichen Statthalterschaften des russischen Reichs in den Jahren 1793 und 1794]. 119. "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2021-02-04. İstifadə tarixi: 2023-04-01.
↑ "Наталья Якимова, «1К», «Крепость Арабат — старая крепость со странной судьбой.»". 2019-06-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-16.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Арабатская коса или стрелка // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
Арабатская коса // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
Керчь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
Арабатская стрелка, Географическо-статистическій словарь Россійской имперіи П. П. Семенова.
Яворницкий, Дмитрий Иванович Иван Дмитриевич Сирко, славный кошевой атаман войска запорожских низовых козаков. — : Тип. И. Н. Скороходова, 1894.
Övliya Çələbi. Книга путешествий Эвлии Челеби. Походы с татарами и путешествия по Крыму (1641-1667 гг.). Симферополь: Таврия (издательство). 1996.
В. Н. Королёв, Морские набеги казаков на восточный Крым. «Донская археология», № 3, № 4, 1999.
Ю. В. Крикун, Памятники крымскотатарской архитектуры (XIII — XX столетия). Симферополь, «Таврида», 2001.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Natalya Yakimova, “1K”, “Arabat qalası qəribə taleyi olan köhnə qala” (rus.)

[geopis-1] ¹ ² Т. 14 : Новороссия и Крым : [Бессарабская, Херсонская, Таврическая и Екатеринославская губ., Обл. Войска Донского, Ставропольская губ.] / Сост. Б. Г. Карпов, П. А. Федулов, В. И. Каратыгин [и др.]. — 1910. — C. 803. — VIII, 983 с. : ил.; 9 л. ил., карт. — (Россия. Полное географическое описание нашего отечества : Настольная и дорожная книга для русских людей : [В 19-ти т.])

[2] Арабатская стрелка, Географическо-статистическій словарь Россійской имперіи П. П. Семенова.

[автоссылка1-3] Арабатская коса // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.

[4] Пётр Симон Паллас. Наблюдения, сделанные во время путешествия по южным наместничествам Русского государства в 1793—1794 годах. Научное наследство (Российская Академия наук 500 nüs.). Москва: Наука. Левшин, Борис Венедиктович. 1999 [Bemerkungen auf einer Reise in die sudlichen Statthalterschaften des russischen Reichs in den Jahren 1793 und 1794]. 119. "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2021-02-04. İstifadə tarixi: 2023-04-01.

[5] "Наталья Якимова, «1К», «Крепость Арабат — старая крепость со странной судьбой.»". 2019-06-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-16.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]