Avar yazısı

Avar əlifbası — avar dilində yazı üçün istifadə olunan əlifba. Mövcud olduğu müddətdə müxtəlif qrafik əsaslarda fəaliyyət göstərmiş və dəfələrlə islahatlar aparılmışdır. Hazırda avar yazısı kiril əlifbasındadır. Avar yazı tarixində aşağıdakı mərhələlərə bölünür:

• XV əsrdən 1928-ci ilə qədər — ərəb əlifbası əsasında yazı;
• 1860–1910-cu illər — kiril əlifbasına əsaslanan yazı (ərəblə paralel);
• 1928–1938-ci illər — latın əsasında yazı;
• 1938-ci ildən — kiril əlifbasına əsaslanan müasir yazı.

Avar yazısının ən qədim abidələri Dağıstanın Xunzax rayonunda aşkar edilmiş daş xaç və lövhələr üzərində üç gürcü — avar ikidillidir. Bu yazılar gürcü qrafikası ilə yazılmışdır. Onlardan birini 1940-cı ildə akademik A. S. Çikobava, digərini Xunzax kəndindən olan T. E. Qudava, üçüncünü Qotsatl kəndindən olan K. Ş. Mikaylov ^[1] deşifrə etmişlər. Bu yazılar 12–14-cü əsrlərə aiddir^[2] .

İslam dini Dağıstanda yayıldıqdan sonra ərəb yazısı da onunla birlikdə nüfuz edir. Ərəb qrafikası əsasında avar yazısının ən qədim abidəsi Qunib rayonunun Koroda kəndində 13–14-cü əsrlərə aid olan kitabədir. Bilinən ən qədim avar əlyazma mətni XV əsrin sonlarına təsadüf edir — İbrahimin oğlu Əndünikin ərəbcə yazılmış vəsiyyətində dəyişdirilməmiş ərəb qrafikası ilə yazılmış 16 avar sözü vardır. B. M. Atayev görə, ilk avar yazıları avar dilinin özünü ifadə emək üçün nəzərdə tutulmamışdır .

16-cı əsrdən etibarən avar yazısı daha geniş yayılmağa başladı. Avar dilində yazılmış 16–19-cu əsrlərə aid ayrı-ayrı əlyazmalar dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır ^[3] . XVII əsrdə avar dilinin ərəb hərfləri ilə qeydləri artıq kifayət qədər geniş yayılmışdı: o dövrün Obodlu İsmayılın oğlu Şaban tərəfindən tərtib edilmiş lüğətlər, eləcə də Kudutlu Musalav Məhəmmədin sənət nümunələri.

XVIII əsrin sonlarında Xunzaxlı Dibir-Kadi ərəb əlifbasında islahat apararaq onu avar dilinin fonetik xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırdı. Bu əlifba " əcəm " adlanırdı. Bununla belə, onun bir sıra çatışmazlıqları var idi ki, sonralar onları dəfələrlə aradan qaldırmağa cəhd edirdi . Belə ki, 19-cu əsrdə İmam Şamilin təklifi ilə xüsusi komissiya l -nı bildirmək üçün ڸ işarəsini tətbiq etdi. 1884-cü ildə ilk avar çap kitabı İstanbulda nəşr olundu, burada ərəb qrafikası istifadə edildi, daha sonra Dağıstanda kitab nəşri başladı; avar dilində kitablar əsasən Temir-Xan-Şurada çap olunurdu ^[4] . Ərəb əlifbasına əsaslanan avar dilinin əlifbası aşağıdakı formada idi^[5] :

ا	ب	پ	ت	ث	ج	چ	چّ	خ	خّ
ح	د	ر	ز	زّ	س	سّ	ش	شّ	ص
صّ	ط	ظ	ع	غ	ف	ۊ	ۊّ	ک	کّ
ڸ	ل	لّ	م	ن		ﻫ	ى

1920-ci illərdə avar dili üçün ərəb əlifbası islah edildi — bir sıra xüsusi avar samitləri üçün hərflər, eləcə də ənənəvi ərəb əlifbasında olmayan saitlər üçün işarələr tətbiq edildi. İslah edilmiş əlifba "yeni əcəm" adlanır və 1928-ci ilə qədər istifadə olunurdu ^[6] . 1920-ci illərin sonunda avar əlifbası bu cür idi: ڗ ژ ز څ ؼ خ و ﻁ ت ش ڝ س ر ڨ ق پ او ن م لّ ڸ ل ک ى اى ﻉ ﺡ ﻫ غ گ اه د ڃ ﺝ ب ا

1860-cı illərdə, Dağıstanın Rusiya imperiyasına birləşdirilməsindən sonra, ilk avar qrammatikası etnoqraf və dilçi P. K. Uslar tərəfindən tərtib edilmişdir (1889-cu ildə nəşr edilmişdir). Bu qrammatikada bir neçə latın və gürcü hərflərinin əlavə olunduğu dəyişdirilmiş kiril əlifbasından istifadə edilmişdir. 1865-ci ildə Tiflisdə bu əlifba ilə ilk avar kitabı — "Ҭotsebesab h̍underil matsaɳ̍ul zhuz – Avar əlifbası" çap olundu. 1860-cı illərdə bu əlifba ilə bir sıra kitablar nəşr olundu. Eyni zamanda, bu əlifbanı məktəb təhsili sahəsinə daxil etməyə cəhdlər edildi, lakin nəzərəçarpacaq uğur qazanmadı .

Bununla belə, gələcəkdə Usların əlifbası müəyyən istifadə tapdı. Xüsusilə, Yəhya İncilinin avar dilinə tərcüməsi (49 vərəq) məlumdur, 1900-cü ildə Teletl kəndindən Cavətxan Qebedov tərəfindən hazırlanmış və uslar əlifbası ilə yazılmışdır .

1923-cü ildə Pyatiqorskda müsəlman xalqlarının konfransında Dağıstan dillərinin latın əlifbasına keçməsi məsələsi qaldırıldı, lakin o zaman bu məsələ vaxtından əvvəl qəbul edilmişdi — ruhanilər və ziyalıların bir hissəsi latın əlifbasına kəskin etiraz edirdilər. 1926-cı ildə məsələ yenidən gündəmə gətirildi. 1928-ci ilin fevralında vilayət komitəsinin və Dağıstan MSSR Xalq Komissarları Sovetinin 2-ci birgə plenumu respublika xalqları, o cümlədən avarlar üçün latınlaşdırılmış əlifbaların işlənib hazırlanması vəzifəsini qoydu. Həmin ildə əlifba tərtib edilərək təsdiq edilib. Dağıstan MSSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin fərmanına əsasən, 1930-cu il oktyabrın 1-dən latınlaşdırılmış avar əlifbası bütün rəsmi sahələrdə istifadə üçün məqbul olan yeganə əlifbaya çevrildi .

Avar latınlaşdırılmış əlifbasının ilk variantında böyük hərflər yox idi və belə görünürdü ^[7] : a, b, c , d, e, g, ƣ, h, ħ, ⱨ, i, j, k, ⱪ, l , m, n, o, p, q, ꝗ, r, s, ş, ꞩ, t , u, v, x, , z, ⱬ, ƶ,. 1932-ci ildə əlifbada islahatlar aparıldı — böyük hərflər və F f, Ç ç hərfləri təqdim edildi. Nəticədə əlifba aşağıdakı formanı aldı ^[8] :

A a	Bb	c c	Ç ç	D d	e e	G g	Ƣ ƣ	H h	ħ
Ⱨⱨ	i	J j	K k	Ⱪⱪ	l l	Ļ	Ꝉ	M m	N n
O o		F f	Q q	Ꝗꝗ	R r	S s	Ş ş	Ꞩꞩ	T t
	U u	Vv	X x			Zz	Ⱬⱬ	Ƶ ƶ

Bu əlifba 1938-ci ilə qədər istifadə edilmişdir.

1930-cu illərin sonlarında SSRİ-də yazıların kiril əlifbasına çevrilməsi prosesi başlandı. Bu proses zamanı 1938-ci il yanvarın 5-də Bolşeviklərin Ümumittifaq Kommunist Partiyası Dağıstan Vilayət Komitəsinin bürosu Dağıstan xalqlarının kiril əlifbası və əlifbalarının tərcüməsi haqqında qərar qəbul etdi. Fevralın 8-də bu qərar Dağıstan MSSR Mərkəzi Komitəsi tərəfindən təsdiq edildi^[9] . Fevralın 10-da Dağıstanskaya Pravda qəzetində yeni avar əlifbası dərc olundu.

Sonradan əlifbada kiçik dəyişikliklər edildi (Ё ё hərfi daxil edildi və Tl tl hərfi çıxarıldı). 1952-ci ilin dekabrında SSRİ Elmlər Akademiyası Dağıstan Bölməsinin Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun elmi sessiyasında avar dilinə LӀ lӀ hərfinin (yan sıra fonemlərindən biri) daxil edilməsi qərara alındı. əlifbası və tsӀtsӀ, chӀchӀ və kakӀ hərf birləşmələrini müvafiq olaraq ts, ch və Ӏk ilə əvəz etmək, lakin bu qərar icra olunmadı^[10] . 1993-cü ildə bu məsələ, digərləri ilə yanaşı, İYALI DSC RAS-da yazı dillərinin normallaşdırılması problemlərinə həsr olunmuş konfransda yenidən müzakirə edildi, burada xüsusilə tsӀtsӀ və chӀchӀ tsII və chII və ya tsy ilə əvəz edilməsi təklif edildi. Bu layihə də həyata keçirilməmişdir ^[11] .

Hazırda avar əlifbası belə görünür :

A a	B b	in	G g	Гъ гъ	gee gee	ГӀ гӀ	D d	Onun	Onun	F	WH
Və və	ci	K üçün	K k	ky ky	ka ka	L l	l l	Mm	N n	oh oh	P p
R p	C ilə	T t	TӀ tӀ	u u	f f	x x	xh xh	ha ha	ha ha	C c	Tse tse
H h	ça ça	W w	u u	b b	s s	b b	uh uh	yu yu	Mən

Avar əlifbasındakı Гъ hərfi uvular səsli spirant, Гг qırtlaq səssiz spirant, ГӀ udlaq səsli spirant, Къ uvular kəskin, Къ lateral kəskin, КӀ arxa lingual dayanma kəskin, Lъ hərfi yan səssiz spirant və yan səssiz affrikat, ТӀ — ön lingual dayanma kəskin, Хъ — uvular səssiz affrikat, Хь — arxa dilli səssiz spirant, XӀ — udlaq səssiz spirant, ЦӀ — fit çalan aburptive, ChӀrupt — sibilant. Uzun səslər müvafiq hərfin ikiqat artırılması ilə göstərilir — kk, kakӀ, ll, ss, xx, tsz, tsӀtsӀ, chh, chӀchӀ və yalnız uzun [ʃ] ayrı işarə ilə göstərilir — u . Eyni zamanda, uzun samitlər, bir qayda olaraq, yalnız müvafiq qısa olanlarla minimal cütlər olduqda qeyd olunur: max "ağcaqayın" və max "dəmir", lakin mech [ meχː ] "zaman, zaman" .

Müasir kirilcə	BFƏ	Usların əlifbası	Latın	Ərəb əlifbası
а	a	а	a	آ ,ا
б	b	б	b	ب
в	w	в, у	v	و
г	g	г	g	گ ,ڲ
гъ	ʁ	ӷ	ƣ	غ
гь	h	h	h	ﻫ
гI	ʕ	ꜧ	ⱨ	ع
д	d	д	d	د
е	e, je-	е	e, je	اِ ,اه
ж	ʒ	ж	ƶ	ج ,ڗ
з	z	з	z	ز
и	i	i	i	اى ,اِ
й	j	j	j	ى
к	k	к	k	ک
(кк)	k:	кّ	kk	ک ,کّ
къ	q’	q	q	ق
кь	tɬ’	ດ	ꝗ	ق ,ڸّ ,ۊّ ,ڨ
кI	k’	қ	ⱪ	گ ,ڲ ,ک
(кӀкI)	k’:	хّ	ⱪⱪ	کّ
л	l	л	l	ل
лъ	tɬ, ɬ	ɳ	ļ	ڸ
(лълъ)	tɬ:, ɬ:	ɳ̍, ɳّ	ꝉ, ļļ	ڸّ ,ڸ
м	m	м	m	م
н	n	н	n	ن
о	o	о	o	او
п	p	п	p	ف ,پ
р	r	р	r	ر
с	s	ç	s	س
(сс)	s:	с	ss	صّ ,ص
т	t	т	t	ت
тI	t’	ҭ	ƫ	ط
у	u	у	u	او
ф	f		f	ف
х	χ	x	x	خ
(хх)	χ:	х̍	xx	خّ
хъ	q	k	ӿ	څ ,خّ
хь	x	h	ҳ	ؼ ,کّ
хI	ћ	h̑	ћ	ح
ц	ʦ	ꚑ	s	ڝ ,ز
(цц)	ʦ:	ц	ss	زّ ,ز
цI	ʦ’	ц̓	ⱬ	ڗ ,ز ,زّ
(цӀцI)	ʦ’:	ц	ⱬⱬ	ژّ
ч	ʧ	ч	c	ج ,چ
(чч)	ʧ:	ч̍	cc	ش ,چ ,چّ
чI	ʧ’	чّ	ç	چ ,چّ ,ڃ
(чӀчI)	ʧ’:	ч̓	çç	چّ
ш	ʃ	ш	ş	ش
щ	ʃː	ш	şş	شّ
ъ	ʔ		’	ء
э	e	е	e	اه
ю	ju		ju
я	ja		ja

• dibirop m. avar alipba. 1928.
• Şahnazarov Ħ. Avar alif. 1935.
• Исаев М. И. Языковое строительство в СССР. 1979.
• Атаев Б. М. Аварцы: история, язык, письменность. 1996.
• Атаев Б. М. Формирование и развитие аварского литературного языка. Автореферат диссертации на соискание учёной степени доктора филологических наук. 1998.
• Алексеев М. Е. Аварский язык (Языки Российской Федерации и соседних государств). 2001.
• Исаев А. А., Магдиев С. Я., Маламагомедов Д. М., Оразаев Г. М. Каталог рукописей и фрагментарных записей на языках народов Дагестана, хранящихся в Рукописном фонде ДНЦ РАН. 2008. Архивная копия от 17 апреля 2016 на Wayback Machine