Azərbaycanın gölləri

Azərbaycanın gölləri — Azərbaycan Respublikasında mövcud olan göllər nəzərdə tutulur.

Azərbaycanda 450-dək müxtəlif mənşəli böyük və kiçik göl var. Onların bir çoxu turizm məkanlardan uzaq yaxud mühafizə olunan ərazilərdə yerləşdiyi üçün çox az sayda göl istirahət edənlər üçün əlçatandır. Bunların içərisində təbii olanlarla yanaşı süni göllər də mövcuddur.

Mənşəyinə görə Azərbaycanda 7 tip göl müşahidə edilir:

1. Buzlaq mənşəli göllər (Şahdağ, Bazardüzü, Murovdağ və s. zirvələr olan yüksəklik zonada yerləşirlər);
2. Subasar mənşəli göllər (əsasən Kürün subasar hissəsində yerləşirlər – Sarısu, Hacıqabul, Mehman, Ağgöl və s.);
3. Bənd mənşəli göllər (Kiçik Qafqazda müşahidə olunurlar – Göygöl, Maralgöl, Ağgöl, Qaragöl və s.);
4. Laqun mənşəli göllər (Xəzər dənizinin sahilboyu zonasında yerləşirlər – Gümüşovan, Ağzıbirçala və s.);
5. Karst mənşəli göllər (Qobustanda, Acınohurda, Ceyrançöldə yerləşirlər);
6. Sürüşmə mənşəli göllər (Ataçay, Sumqayıtçay, Girdimançay və s. çayların hövzələrində yerləşirlər);
7. Relikt mənşəli göllər (Abşeron yarımadasında yerləşirlər – Masazır, Böyükşor, Kürdəxanı, Qanlıgöl və s.).

Sarısu Azərbaycanın ən böyük gölüdür (Xəzər dənizi istisna olmaqla). Sahəsi təxminən 65,7 kvadratkilometr, uzunluğu 22 kilometr və eni 3 kilometr olan bu təbii su hövzəsi Saatlı, İmişli və Sabirabad rayonlarının ərazisində yerləşir. Gölün yerləşdiyi ərazi turizm məkanı olmasa da, canlı təbiət həvəskarları üçün böyük maraq kəsb edir. Əsasən bataqlıq olan Sarısu gölünün sahilboyu xətti qış mövsümündə 350 min köçəri quşun məskəni olur. Bu yerlərdə quş uçuşu məsafəsindən quşları müşahidə etmək istəyənlər üçün geniş imkanlar var. Bundan başqa, göl balıqçılıq üçün çox əlverişlidir və bu məqsədlə də istifadə edilir.

Sarısu gölü şirin suludur və daha bir gözəl təbii su hövzəsindən — Ağ göldən gələn su axını ilə də dolur. Ərazisi 2,8 min hektar olan bu göl Ağ göl Milli Parkının ərazisində yerləşir. Buradakı su-bataqlıq ərazisi əsasən su quşlarının məskəni kimi "Ramsar Konvensiyası"na daxil edilib.

Dağ gölü olan Göygöl Azərbaycanın ən gözəl və ecazkar təbii su hövzəsidir. Göygöl Gəncə şəhərindən 25 kilometr cənubda eyniadlı rayonda, Murovdağın şimal ətəklərində dəniz səviyyəsindən 1500 metrdən çox yüksəklikdə yerləşir. Bu göl 1139-cu il sentyabrın 30-da Gəncə şəhəri yaxınlığında baş vermiş dağıdıcı zəlzələdən sonra Kəpəz dağının dağılan zirvəsinin Ağsuçayın qarşısını kəsməsi nəticəsində yaranıb. Yaranan şəffaf sulu hövzə Göygöl adlandırılıb. Ümumi sahəsi 0,79 kvadratkilometr olan gölün uzunluğu 2,5 kilometr, ən geniş yerdə eni isə 0,6 kilometrdir. Göygöl 6460 metr sahilboyu əraziyə malikdir, orta dərinliyi 30 metr, maksimal dərinliyi isə 93 metrdir.

Buranın nadir təbiətini, flora və faunasını qorumaq üçün 1965-ci ildə Göygöl Dövlət Təbiət Qoruğu yenidən təşkil edilib. Göygölün şimal sahili və onun ətrafı populyar istirahət zonasıdır. Bu yerlərin havasının tənəffüs yolları və əsəb sistemi xəstəliklərindən əziyyət çəkənlər üçün müalicəvi əhəmiyyəti olduğu hesab edilir. Gölün ətrafında yay mövsümündə turistlərin sevimli məkanı olan, müxtəlif turist bazaları, istirahət evləri, pansionatların olduğu Hacıkənd kurort zonası yerləşir. Bir neçə turist marşrutu da bu yerlərdən keçir.

Hacıkənd istirahət zonası kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacında, Murovdağ silsiləsinin Kürəkçay hövzəsində yerləşir. Bu zona şərqdən Goran çay, cənubdan Murovdağ silsiləsi, qərbdən Gəncəçayla həmsərhəddir. Hacıkənd ərazisi Gəncə şəhərinin və Göygöl rayonunun inzibati idarəçiliyinə daxildir. Hacıkənd kurort zonasında məşhur Turşsu müalicə kompleksi də yerləşir. Buradakı təbii mineral bulaqlar dəniz səviyyəsindən 1450 metr yüksəklikdədir. Göygöllə yanaşı, Hacıkənd kurort məkanında daha bir neçə mənzərəli dağ gölü — Maralgöl, Quş göl, Qaragöl, Ağ göl, Şamlı göl və digər su hövzələri yerləşir. Onların əksəriyyəti Göygöllə eyni vaxtda — 1139-cu il zəlzələsi nəticəsində yaranıb.

Yeri gəlmişkən, Göygöl rayonunun inzibati mərkəzi — Göygöl şəhərindən Hacıkəndə aparan yolun kənarındakı təpədə Qafqaz Albaniyasının yadigarı olan qədim məbədi də görmək olar. Bundan başqa, yolboyu ənənəvi Azərbaycan çörəyinin bişirildiyi çoxsaylı təndirlər də var. Hər kəs özü ilə ətirli, təndirdən təzə çıxmış və qızarmış, xırçıldayan qabığı olan çörək aparmaq istəyir.

Batabat Azərbaycanın dağ gölləri kolleksiyasının daha bir incisidir. Əsrarəngiz gözəlliyi olan bu mavi göl Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şahbuz rayonunda, dəniz səviyyəsindən təxminən 2500 metr yüksəklikdə, Naxçıvançayın mənbəyində yerləşir. Mənzərəli su hövzəsi baharda və yayda yaşıllığa və gül-çiçəyə bürünür. Gölün çox təmiz suyu var və onun güzgü kimi saf səthində torf adası üzür. Bu yerlərin subtropik – qışda yumşaq qarlı və yayda sərin quru iqlimi var. Gölün ətrafındakı kurort zonası çoxsaylı mineral bulaqlarla zəngindir. Batabat gölünün yaxınlığında astrofizika rəsədxanası və Qanlı göl də yerləşir.

Süni su hövzəsi olan Nohur gölü Qəbələdə meşələrlə əhatə olunmuş sevimli istirahət zonasıdır. Bu göl büllur kimi təmiz suyu və möhtəşəm mənzərəsi ilə məşhurdur. Nohur gölünün ətrafında yaxşı inkişaf etmiş turizm infrastrukturu var. Burada qayıq və katamaran icarəyə götürmək yaxud təlimatçının müşayiətilə at belində sahilboyu gəzmək olar.

Azərbaycanın ən böyük süni su hövzəsi ölçülərinə görə tez-tez Mingəçevir dənizi də adlanır. Onun yaranmasının əsas "səbəbkarı" Mingəçevir şəhərinin rəmzi olan və Azərbaycanın Kür çayı üzərində inşa edilmiş ən böyük hidroelektrik stansiyasıdır (HES).

Keçmiş zamanlarda ram edilməyən Kür çayı Bozdağın şərq ətəyindən Kür-Araz vadisinə axardı. 1945-ci ilin iyulunda inşasına qərar verilmiş hidroelektrik stansiyası bu "dəli" çayı ram etdi. Mingəçevir HES 9 il müddətində tikildi və 1954-cü ildə istifadəyə verildi. Mingəçevir hidroqovşağının suaşıran bəndi dünyada ən böyük bəndlərdən hesab edilir. Onun hündürlüyü 81 metr, uzunluğu 1550 metr, həcmi isə 15,6 milyon kubmetrdir.

Mingəçevir HES-in bəndi Kür çayının təbii axını qarşısında maneə oldu və bunun sayəsində ətrafdakı bir çox kilometr quru sahə suyun altında qaldı. Bir neçə kəndin əhalisi də subasma nəticəsində əvvəlcədən başqa yerlərə köçürüldü. Sahəsi 605 kvadratkilometr olan və şəhərdən 3 kilometr şimal-qərbdə yerləşən Mingəçevir su anbarı məhz belə yarandı. Onun uzunluğu 70 kilometr, eni 18 kilometr, orta dərinliyi 27 metr, maksimal dərinliyi isə 83 metrdir. Su anbarının ehtiyatlarının energetika və kənd təsərrüfatında istifadə olunması ilə yanaşı, Mingəçevir dənizi yerli sakinlərin və turistlərin sevimli istirahət məkanına da çevrilib. Sovet dövründə burada fəaliyyət göstərən ittifaq əhəmiyyətli pansionat-sanatoriyaya bütün ölkədən minlərlə turist gəlirdi. Bu gün də su anbarının sol sahilboyu ərazisində yerləşən təxminən 10 çimərlikdə istirahət edənlərin sayı çoxdur. Mingəçevirdə çimərlik mövsümü mayda başlayır və sentyabrın sonunadək davam edir. Suyun orta hərarəti isə 23–30 dərəcə olur.

Suda quraşdırılmış gözəl estakada da diqqəti cəlb edir. Oradan ətraf əraziləri və göl səthini seyr etmək olar. Sahilboyu dayaz yerlərdə su firuzəyi rəngə çalır və su anbarının ortasına doğru tündləşərək mavi rəngə boyanır. Bu baxımdan buxtanın ümumi mənzərəsi fransız Rivyerasını, hətta tropik çimərlikləri xatırladır. Oxşarlığın tamlığı üçün bircə seyrək kokos palmaları çatışmır.

Canlı aləm sarıdan buxta zəngindir. Daşlar üzərində oturmuş qarabatdaq dəstələri, su üzərində pərvaz edən qağayı qatarları, haradasa uzaqda balıq üçün suya baş vuran ördəklər estakadadan aydın görünür. Onu da demək yerinə düşər ki, Kürdə balıq sarıdan bolluqdur. Burada daha çox çapaq, suf, çəkibalığı, şamayı, dabanbalığı, naqqa, durnabalığı və s. balıq növlərinə rast gəlinir. Tilovunu götürən balıqçılar bol balıq tuta bilərlər.

Hidroelektrik stansiyası sayəsində populyar turizm mərkəzinin yaranmasının daha bir nümunə Şəmkir rayonunda yerləşən su anbarıdır. Respublikanın Qərb bölgəsinin enerji təchizatı üçün nəzərdə tutulan Şəmkir HES-in tərkibinə eyniadlı HES və Yenikənd HES daxildir. Bu hidroelektrik stansiyasının ilk aqreqatı 1982-ci ildə istifadəyə verilib, Yenikənd HES isə 2000-ci ildə istismara buraxılıb. Birinci hidroelektrik stansiyasının tikintisi zamanı burada salınan Kür fəhlə qəsəbəsi hazırda 10 min əhalisi olan yaşayış məntəqəsidir. Restoranların terrasından su anbarının gözəl mənzərəsi, hətta su hövzəsinin qarşı tərəfində yerləşən HES-in bəndləri görünür. Narıncı qum təpəciklərinin fonunda onların Misirdəki Fironlar Vadisini xatırladan görünüşü insanı valeh edir^[1].