Balanslaşdırılmış büdcə

Balanslaşdırılmış büdcə (büdcənin balanslaşdırılması, balanslaşdırılmış büdcənin tərtib edilməsi; ing. balanced budget) — xərclərin onların maliyyələşmə mənbələrinə kəmiyyət uyğunluğundan (balansında) ibarət olan büdcənin formalaşdırılması və icrası prinsipi.

Tərifi[redaktə | mənbəni redaktə et]

“Maliyyə-kredit ensiklopedik lüğəti”nə görə büdcə balansı büdcə xərclərinin onların maliyyələşmə mənbələrinə kəmiyyət uyğunluğundan (balansında) ibarət olan büdcənin formalaşması və icrası prinsiplərindən biridir. Büdcə gəlirlərinin (büdcə gəlirlərinin) ümumi dəyəri ilə xərclərin həcmi arasında bərabərliyin əldə olunduğu prinsip. Müvafiq olaraq, büdcə tarazlığının olmaması disbalans yaradır[1]:

  • büdcə xərcləri büdcə gəlirlərini üstələdikdə (büdcə kəsiri yaranır), bu isə büdcənin prinsipcə mümkün olmadığını bildirir;
  • büdcə gəlirləri büdcə xərclərini üstələdikdə (büdcə profisiti yaranır), bu isə büdcə vəsaitlərindən istifadənin ümumi səmərəliliyinin aşağı düşməsi deməkdir.

Bir sıra iqtisadçılar balanslaşdırılmış büdcələşdirməni əməliyyat büdcələrinin xüsusiyyətlərini dəyişdirməklə idarə olunan müxtəlif maliyyə göstəriciləri arasında optimal tarazlığın tapılması prosesi kimi müəyyən edirlər. Yalnız gəlirlilik göstəricisinin və ya pul vəsaitlərinin hərəkətinin miqdarının köməyi ilə deyil: birincisi, pul boşluqları və daimi vəsait çatışmazlığı ilə təhdid edir, ikincisi - sərbəst nağd pulun aşkar olması ilə real mənfəətin olmaması[2].

Bəzi iqtisadçılar balanslaşdırılmış büdcəni ümumi xərclərin ümumi gəlirə bərabər olduğu büdcə kimi müəyyən edirlər[3].

Büdcə balanslaşdırma meyarları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Balanslaşdırılmış büdcə aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir[2]:

  • pul vəsaitlərinin hərəkəti büdcəsi kəsirsizdir (gəlir xərcləri əhatə edir, investisiya xərcləri kreditlər və borclar hesabına ödənilir, likvidlik ehtiyatı verilir (planlaşdırılmamış ödənişləri ödəmək üçün və daxilolmalarda gözlənilməz gecikmələr olduqda));
  • kapitalın gəlirliliyi sahiblərin tələblərini ödəyir;
  • maliyyə göstəriciləri məqsədlərə uyğundur.

Balanslaşdırıcı alətlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsas büdcə balanslaşdırma alətləri kimi aşağıdakılar istifadə olunur[2]:

Balanslaşdırılmış büdcələşdirmə və icra üsulları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Büdcələşdirmə prosesi büdcəni balanslaşdırmaq üçün aşağıdakı metodlardan istifadə edir[3]:

  • satın alınan materialların və xidmətlərin həcmini və ya dəyərini gözlənilən gəlirdən çox olmamaq üçün azaltmaqla təxmini xərclərin azaldılması;
  • qiymətlərin və ya satışın sayını artırmaqla gəlirin artması;
  • borclanmanın müxtəlif formalarından istifadə.

Balanslaşdırılmış büdcələşdirmə metodlarına[1] daxildir:

  • Gəlir nəzərə alınmaqla xərclərin məhdudlaşdırılması;
  • müxtəlif səviyyəli büdcələr arasında gəlirlərin bölüşdürülməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsi;
  • gəlir artımı ehtiyatlarının müəyyən edilməsi;
  • səmərəli büdcə tənzimlənməsi sisteminin qurulması;
  • gəlirlərin artımına müsbət təsir göstərən və eyni zamanda problemlərin minimum xərclə və maksimum effektlə həllini təmin edən xərclərin istiqamətlərinin planlaşdırılması;
  • həddindən artıq zərurətdən deyil, lazımsız xərcləri onların tərkibindən çıxarmaqla xərclərin qənaətcilliyi;
  • Maliyyə bazarlarından real pul vəsaitlərinin hərəkətini təmin edə bilən müxtəlif borclanma formaları.

Balanslaşdırılmış büdcənin icra üsullarına[1] daxildir:

  • büdcə xərclərinin razılaşdırılması prosedurunun tətbiqi;
  • faktiki alınan gəlirə yönəldilmiş büdcə xərclərinin müəyyən edilmiş hədlərinə ciddi riayət edilməsi;
  • Xərclərin optimal vaxtının müəyyən edilməsi;
  • büdcə xərclərinin azaldılması və bloklanması mexanizmindən istifadə;
  • Subsidiyaların tədricən dayandırılması və üzərinə götürülmüş öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün məsuliyyətin tətbiqi əsasında maliyyələşdirmə sisteminin təkmilləşdirilməsi;
  • büdcə gəlirlərinin artımı üçün ehtiyatların səfərbər edilməsi;
  • Büdcə vəsaitlərinin məqsədyönlü, qənaətcil və səmərəli xərclənməsinə ardıcıl maliyyə nəzarəti;
  • büdcələrarası maliyyələşdirmənin həyata keçirilməsi;
  • büdcə ehtiyatlarından istifadə;
  • və digərləri.

Balanslaşdırılmış dövlət büdcəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

ABŞ[redaktə | mənbəni redaktə et]

ABŞ-da balanslaşdırılmış büdcənin saxlanması zərurətini müdafiə edən böyük maliyyə mühafizəkarlığı hərəkatı var. Vermont istisna olmaqla, hər bir ştatda büdcə kəsirinin müəyyən formada qadağan edilməsi var və Oreqon ştatı gəlirin 2%-dən yuxarı büdcə profisitini qadağan edir. Kolorado Vergi Ödəyicilərinin Hüquqları Billi (TABOR Dəyişikliyi) büdcə profisitlərini də qadağan edir və belə bir vəziyyət baş verərsə, qanun layihəsi vergi ödəyicilərini geri qaytarmağa məcbur edir[5].

İsveç[redaktə | mənbəni redaktə et]

20-ci əsrin son rübündə İsveç hökuməti həm dövlət, həm də özəl sektordan çoxlu kreditlər üçün müraciət etdi ki, bu da 1990-cı illərin əvvəllərində ölkədə bank böhranına səbəb oldu. Gələcək mümkün demoqrafik problemlərə dair bir sıra hesabatlardan təsirlənərək, İsveç cəmiyyətində büdcə tərtibində ehtiyatlı olmaq üçün geniş siyasi konsensus yaranıb. 2000-ci ildə bu, dövlət borcunu ödəməyə və sosial dövlətin uzunmüddətli məqsədlərinə çatmağa kömək etməli olan 2% profisit hədəfini təyin edən qanunda öz əksini tapdı. Sonralar profisit 1%-ə endirildi [6].

Böyük Britaniya[redaktə | mənbəni redaktə et]

2015-ci ildə Maliyyə Nazirliyinin kansleri Corc Osborn iqtisadiyyatın böyüməsi halında hökumətin büdcə profisitini təmin etməli olacağı qanunun qəbuluna təşəbbüs etmək niyyətində olduğunu bildirdi[7]. Bu təklif Kembric Universitetinin professoru Ha-Cun Çanqın başçılıq etdiyi iqtisadçılar tərəfindən tənqid edilib və onlar bildiriblər ki, kansler 21-ci əsrin iqtisadiyyatının problemlərinə göz yumub, bu isə hökumətlərdən çevik qalmağı və dəyişən qlobal hadisələrə reaksiya verməyi tələb edir.[8]

1980-ci ildən bu yana cəmi altı il büdcə profisiti olub: 1988 və 1989-cu illərdə Maliyyə Nazirliyinin kansleri olmuş mühafizəkar Con Meycorun dövründə iki dəfə və Leyborist Qordon Braunun kansler olduğu 1998, 1999, 2000 və 2001-ci illərdə daha dörd dəfə[9].

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 Сбалансированность бюджета Arxivləşdirilib 2023-07-01 at the Wayback Machine//Финансово-кредитный энциклопедический словарь /Под общ. ред. А.Г. Грязновой — М.: Финансы и статистика, 2002 — 1168с. — ISBN 5-279-02306-X
  2. ↑ 1 2 3 Кобенко А. Как сбалансировать бюджет. Критерии и инструменты Arxivləşdirilib 2020-03-29 at the Wayback Machine//Финансовый Директор, № 9, 2004
  3. ↑ 1 2 Shim J.K. Budgeting basics and beyond/J.K. Shim, J.G. Siegel, A.I. Shim — John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, 2012 — P.473, 514 — 542p. — ISBN 978-1-118-09627-7
  4. ↑ Хруцкий В.Е. Внутрифирменное бюджетирование: Настольная книга по постановке финансового планирования Arxivləşdirilib 2023-07-01 at the Wayback Machine/ В.Е. Хруцкий, В.В. Гамаюнов. – М.: Финансы и статистика, 2006 — С.298 – 464 с. — ISBN 5-279-02681-6
  5. ↑ "TABOR FAQ: Colorado's Taxpayer Bill of Rights explained" (ingilis). The Denver Post. 2019-06-20. 2020-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-29.
  6. ↑ Steinmo, Sven. 2001. "Bucking the Trend? The Welfare State and Global Economy: The Swedish Case Up Close." University of Colorado, 18 December.
  7. ↑ "Osborne confirms Budget surplus law". BBC News. 2015-06-10. 2021-06-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-27.
  8. ↑ Inman, Phillip (12 June 2015). "Academics attack George Osborne budget surplus proposal". The Guardian. Retrieved 27 February 2017.
  9. ↑ Rogers, Simon; Kollewe, Julia (22 May 2013). "Deficit, national debt and government borrowing - how has it changed since 1946?". The Guardian. Retrieved 27 February 2017.