Dərbənd Dövlət Tarix-Memarlıq və İncəsənət Muzey Qoruğu

Dərbənd Dövlət Tarix-Memarlıq və incəsənət Muzey-Qoruğu — Rusiya ərazisindəki ən qədim şəhər olan Dərbəndin tarixinə həsr olunmuş muzey kompleksidir.^[1][2] Muzey-Qoruğunun ərazisi qorunan zonalarla birlikdə 2044 hektardır və burada 250-dən çox (və bəzi hesablamalara görə 400-dən çox^[3]) tarix və mədəniyyət abidələri cəmləşmişdir.^[4] Muzey kompleksinin ərazisində 2003-cü ildə UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmiş Narın-Qala qalası da daxil olmaqla 25 federal əhəmiyyətli abidə var.^[4][3]

Dərbənd Dövlət Tarix-Memarlıq və İncəsənət Muzey Qoruğu
Əsası qoyulub	31.03.1988
Açılış tarixi	11.05.1988
Ölkə	Rusiya
Yerləşir	Dağıstan,Dərbənd şəhəri
Ünvan	Dağıstan Respublikası, Dərbənd, Rzayeva küç, 7
Ziyarətçi sayı	52300
Direktor	Viktor Viktoriviç Çesnekov
42°03′25″ şm. e. 48°17′12″ ş. u.
Dərbənd Dövlət Tarix-Memarlıq və İncəsənət Muzey Qoruğu
derbentmuseum.ru
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yaradılması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dərbənddə tarix diyarşünaslıq muzeyi 1926-cı ildə yaradılmışdır. Onun yaradıcısı Dərbənd 1 saylı məktəbin kimya müəllimi, yerli tarixə həvəsli Pyotr İvanoviç Spasski idi.^[5]

5 may 1928-ci ildə Dağıstan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Rəyasət Heyəti "Dərbəndin bütün qədim abidələrini, xüsusən də Dərbənd qalası, bütün uzunluğu boyunca divar, Kirxlyar qəbiristanlığı, digər qəbiristanlıqlar, I Pyotrun qaldığı yerin qalıqları, şair Aleksandr Bestujev-Marlinski və başqa tarixi əhəmiyyətli yerlərin qorunması haqda qərar verdi.^[5]

1934-cü ildə muzey bələdiyyə statusu aldı.^[5]

1960-cı ildə Dərbənd elmi bərpa emalatxanaları yaradıldı, 1971-ci ildən başlayaraq muzey sistemli arxeoloji tədqiqatlar aparır.^[6]

1977-ci ildə muzey tarixi-memarlıq muzeyinə çevrildi.^[4]

1989-cu ildə Dərbənd Dövlət Tarix, Memarlıq və İncəsənət Muzeyi-Qoruğu yaradıldı,^[4] hal-hazırda (2020) rəhbəri V. V. Çesnokovdur.^[7][8]

2003-cü ildə VIII əsrə aid Rusiyanın ən qədim məscidi Cümə məscidi^[2] və Dərbənd istehkamları da daxil olmaqla Sasanilər imperiyası və sonrakı mədəniyyətlərin nümunəsi olan şəhər və Narın-Qala qalası UNESCO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edilmişdir.^[8]

Strukturu[redaktə | mənbəni redaktə et]

Muzey[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Arxiv kompleksi Narın-Qala

Qalanın daş divarları VI əsrdə inşa edilmişdir. Ərazidə Dərbəndin inkişafının müxtəlif dövrlərini əks etdirən memarlıq abidələri var: XVlll əsrin Xan idarəsi (Komendant evi, Divan-xan), XVIII əsrin Xan sarayı, Mühafizə Evi (1828) (şəkil qalereyası) düzbucaqlı və xaç formalı su anbarları (VI-XVIII əsrlər), Çarpaz gümbəz kilsə (IV-XVIII əsrlər), Xan hamamı (XVI-XVIII əsrlər), yeraltı həbsxana-zindan yerləşir.

• Xalça və incəsənətmuzeyi

Qabriel Sundukyanın layihəsi il 1860-cı ildə inşa edilmiş XIX əsrə aid memarlıq abidəsi olan Erməni-Qriqorian məbədində yerləşir. Muzeydə xalq sənətkarlıqlarının əsl əsərləri nümayiş olunur. 1982-ci ildə açılmışdır. Sərgidə xalçalarla yanaşı keramika və metaldan hazırlanmış əşyalar da təqdim olunur.

• A.A.Bestujev-Marlinskinin xatirə ev-muzeyi

12 oktyabr 1988-ci ildə sürgün edilmiş yazıçı və Dekabrist Aleksandr Aleksandroviç Bestujev-Marlinskinin 1830-1834-cü illərdə yaşadığı evdə açılıb. Ev şəhərin yuxarı hissəsində yerləşir və XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində tikilmiş Dərbənd memarlığına xasdır. Ev 1941-ci ildə muzey üçün alınıb, ancaq müharibənin başlaması səbəbindən muzey o vaxt açılmadı. Ekspozisiya yazıçının həyat və yaradıcılığının Dərbənd dövrünü əks etdirir. Bestujev-Marlinskiyə xidmət edən orijinal əşyaların istifadəsi də daxil olmaqla evdə o dövrün atmosferi yenidən yaradılıb.

• Hərbi Şöhrət Muzeyi

1991-ci ildə açılmışdır. 2015-ci ildə yenidən ifşa edilib. Muzeydə "Dərbənd xalqının döyüş şöhrəti" adlı daimi sərgi, eləcə də Əfqanıstan və Çeçenistan müharibələrinə həsr olunmuş bölmələr var.

• "Xəzər dənizinin təbiəti" muzeyi

1993-cü ildə yaradılmışdır. Muzey həm Dağıstanın həm də quru sakinləri, həm də Xəzərin sualtı dünyasının flora və faunasını təqdim edir; nəsli kəsilməkdə olan növlər daxil olmaqla;

• Qədim Dərbənd Mədəniyyət və Həyat Muzeyi

1992 ci ildən Qız Hamamının binasında işləyir;

• "Dərbənddəki I Pyotr Evi" muzey kompleksi

Çar I Pyotrun 1722-ci ildə Rusiyanın Xəzəryanı bölgələrə hərbi yürüşü zamanı Dərbənd şəhərində gecələdiyi yerdə açılıb. 2015-ci ildə qazma daxmanın olduğu yerdə muzey kompleksi açılıb muzeyin əsas sərgisi, imperatorun Dərbənddə olduğu müddətdə qaldığı evin qalıqlarıdır. Muzey kompleksinin ümumi sahəsi 1900 kvadratmetrdir. Muzey kompleksinə 23 avqust 1722-ci ildə I Pyotrun Xəzəryanı bölgələrə hərbi kampaniyası zamanı qaldığı qazma evdən başqa, 1870-ci illərdə qazma evin üzərində qurulmuş pavilyon-sütun; M.Antokolskinin modelinə görə hazırlanan I Pyotrun abidəsi; muzey binası (memar Eldar Abdullaeyv) daxildir.^[9]

• "Qala-Köreyş" tarixi-memarlıq kompleksi.

İndi Qala-Köreyş, dağın zirvəsindən enən terrasları olan qədim binaların labirintidir, burada bərpa edilmiş bir muzey və Kaytaq üsmiliyi türbəsi də var.^[4]

Struktur planlaşdırma zonaları[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Narın-Qala qalası;
• yuxarı "sehrli" şəhər;
• aşağı "Avropa" şəhəri;
• qədim qəbiristanlıqların ərazisi;
• qədim Dərbənd limanı, bitişik sahil zolağı və Xəzər dənizinin bir hissəsi;
• landşaft və arxeoloji zona "Köhnə Şam";
• Narın-Qala qalasından Dalqan silsiləsindəki Köhnə qalaya qədər 500 metr genişliyindəki qədim Dağ-Bara divarı boyunca üç kilometrlik bir zolaq.

Muzey Fondları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Muzey fonduna 8695 əşya daxil olmaqla 6425 ədəd əsas fonda daxildir.^[3][10] Ən qiymətli əşyalar arasında xalça və kilim kolleksiyası (50 ədəd), qızıl tikmə əşyaları kolleksiyası (10 ədəd), numizmatika və arxeoloji əşyalar kolleksiyası (1500 ədəd) və qovulmuş mis qablar kolleksiyasıdır (50 ədəd).^[4] Ümumilikdə fondlara yeddi muzey kolleksiyası daxildir: Qiymətli metallardan və qiymətli daşlardan eksponatlar; Xalça və kilim, yumşaq inventar; Numizmatika, orden və medallar; Dəmir, metal; Şüşə, çini, keramika, daş; Kağız üzərində sərgilər; Sənət nümunələri.^[10]

Xəzər bölgəsi xalqlarının tarixi, mədəniyyəti, ənənələri və adətləri, məişət əşyaları, etnoqrafiya, qiymətli metal məmulatları, silahlar, fotoşəkillər, xəritələr, atlaslar, əskinaslar vasitəsilə Xəzər dənizinin tarixi, fauna və florası haqqında dəyərli məlumatlar, və s. ekspozisiyanı əsasında Narın-Qala qalasında yerləşdirilən Anatoli Yusufoviç Benyaminovun Xəzər flotiliyasının üçüncü dərəcəli kapitanının kolleksiyasında öz əksini tapmışdır.^[10]

Numizmatik kolleksiyada, xüsusən, qazıntı işləri nəticəsində Dərbənddə tapılmış XII-XIV əsrlərə aid sikkələr var. Onlar şəhərdə zərb edilib və Dərbənd Məliklərinə aiddir: Müzəffər, Bekbars, Abdül-Malik.^[10]

Dərbənd qəbirlərindən XII-XIV əsrlərə aid keramika qabları, XVIII-XIX əsrlərdə Dağıstan sənətkarlarının çoxlu mis və ağac məmulatları, qiymətli metallardan və qiymətli daşlardan hazırlanan əşyalar, xalçalar, kilimlər, etnoqrafik və məişət əşyaları və XVIII-XX əsrlərə aid əşyalar da muzey kolleksiyasına daxildir.^[10]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]