Daniyal sultan

Daniyal Sultan (sax. Даниял-Бек Ахмадна дик) — İlisu sultanı (1831–1844); Çar Rusiyasına qarşı Şeyx Şamilin başçılıq etdiyi hərəkatın iştirakçısı; 3-cü dərəcəli müqəddəs Stanislav (28 fevral 1832), 2-ci dərəcəli müqəddəs Anna (31 mart 1843) və 3-cü dərəcəli müqəddəs Vladimir ordeni (1843) ilə təltif edilmiş Çar Rusiyası general-mayoru.[1] Milliyətcə saxurdur.[2][3][4][5][6][7]

Daniyal Sultan
Daniyal bəy Əhmədxan oğlu
Digər adı Daniyal bəy Əhmədxan oğlu
Doğum tarixi
Doğum yeri İlisu
Vəfat tarixi
Vəfat yeri İstanbul, Osmanlı İmperiyası
Dəfn yeri
Milliyyəti Saxur
Fəaliyyəti imam
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Daniyal bəy İlisu hakimi qvardiya polkovniki Əhməd xanın ailəsində dünyaya gəlmişdir. Atası Əhməd xan rus hərbi dairələrində öz nüfuzu ilə seçilən bir adam olmuşdur. Hələ 1812-ci ildə general P.Kotlyarevskinin qoşununun tərkibində İlisu süvarilərinə başçılıq etmişdir. Aslandüz döyüşündə isə onun süvariləri Qaradağ hakimi Allahyar xanı əsir almışlar. Daniyal bəy Əhməd xanın 6 oğlundan 5-cisi idi.

İlisunun son sultanı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əhməd xan İlisulunun ölümündən sonra 1830-cu ilin yanvarında hakimiyyət onun oğlu Musa sultana keçir. Lakin Musa Sultanın da qısa müddətdən sonra ölümü Daniyal bəyin hakimiyyətə gəlişi ilə nəticələnir. 14 fevral 1831-ci ildə qraf Paskeviç Daniyal bəyin sultan rütbəsini təsdiqləyir.[8][9] Ona kapitan rütbəsi verilir. 1831-1844-cü illərdə O, İlisu sultanlığının son sultanı olur.

Rus qoşunları tərəfindən 1830 və 1832-ci illərdə Car üsyanının rus qoşunları tərəfindən yatırılmasından sonra çar hökuməti qonşu İlisu sultanlığının da hüquqlarını məhdudlaşdırmağa başladı. İlisu sultanlığının rəsmən yuxarıda xatırlana üsyanı dəstəkləməməsinə baxmayaraq, sultanlığın əhalisinin əksəriyyəti Car üsyanında ən fəal şəkildə iştirak etmişdi. İ.P.Petruşevski yazır ki, artıq hökumət üçün Daniyal sultanın vassal, yaxud da xırda hakim funskiyasını qoruyub saxlaması nə gərəkli, nə də təhlükəsiz idi.[10] 1830-cu ildə Car-Balakən azad camaatlığının daxili muxtariyyəti məhdudlaşdırıldı. Yeni qaydalar əsasında rus məmurlarından ibarət "Müvəqqəti idarəçilik" tətbiq olundu. İlisu sultanlığı da yeni təşkil olunan Car-Balakən vilayətinə tabe edildi. Sultanlıq üçün ikinci zərbə 17 aprel, 1840-cı ildə "Quberniyaların yaradılması haqqında layihə"nin tətbiqi oldu. Bu layihəyə görə Car-Balakən vilayəti qəza adlandı və Gürcüstan-İmeretiya quberniyası tərkibinə daxil edildi.[8][11]

Bununla heç cür razılaşa bilməyən Daniyal sultan Rusiya imperatoru I Nikolaya müraciət etdi. Bu müraciətində belə qeyd edirdi:

" Atam öldükdən sonra mən 1831-ci ildə irsi olaraq əlahəzrət tərəfindən sultan təyin edildim. 1840-cı ildə yenidən idarəetmə orqanları təşkil olunarkən mənim mülklərim Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının Balakən qəzasının tərkibinə daxil edilmişdi. Daşıdığım titulun saxlanmasına baxmayaraq mənə sahə iclasçısı hüququnda ümumi vətəndaş nizamnaməsinə əsaslanaraq rəhbərlik etmək tapşırıldı. Əcdadlarımın əsrlərlə mövcud olan irsi hüquqlarının pozulmasını, sizin iradənizdən asılı olmayaraq həyata keçirildiyini güman edirəm. Lakin bu işi aydınlaşdırmaq üçün baş komandana müraciət etdim. Sizə müraciət edərək aşağıdakıları nəzərdən keçirməyinizi xahiş edirəm! "Bu ərazilərin (sultanlığın) əcdadlarımdan mənə miras qalmasını əsas götürərək hüquqlarımın tapdanmasına yol verməyin. Məni yerli quberniya rəisinə tabeçilikdən və Zaqafqaziya ölkəsində fəaliyyət göstərən vətəndaş idarəetməsi nizamnaməsinə tabelikdən azad etməyinizi xahiş edirəm. İlisu sultanlığının irsi olaraq mənə keçməsi haqqında vəsadət qaldırılmağınızı sizdən xahiş edirəm. Bu məni və övladlarımı gələcəkdə Rusiya hökumətinə daha sədaqətlə qulluq etməyə ruhlandırar.[12] "

Daxili idarəçilikdə qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olan Daniyal sultana Rusiya xüsusi diqqət və hörmətlə yanaşırdı. İxtiyarında olan hərbi qüvvə ilə müəyyən hərbi yürüşlərdə rus qoşunlarına göstərdiyi köməyə görə o qısa müddətdə birbaşa kiçik hərbi rütbələrdən adlayaraq kapitan rütbəsinə layiq görülmüşdü. Sonrakı il öhdəsində olan 200 nəfərlik milis dəstəsi ilə göstərdiyi hərbi şücaətə görə podpolkovnik rütbəsinə layiq görülmüşdü. 1840-cı ildə isə göstərdiyi şücaətə görə Qrodno Qusar alayının leyb qvardiya mundirini geymək hüququ almış və polkovnik rütbəsinə keçirilmişdi. Sonralar general-mayor rütbəsi alan sultan 3-cü dərəcəli müqəddəs Vladimir ordeni ilə təltif edilmiş və aldığı rütbəyə görə ona ildə 860 gümüş manat məbləğində maaş kəsilmişdi. Bununla bərabər ona evdə və yürüşlərdə epoletlərlə (bəzəkli paqon) bəzənmiş milli kostyum geyməyə icazə verilirdi.[13]

Daniyal bəy sultan olduğu ilk illərdə əcdadlarına məxsus olan, lakin sonralar carlılar tərəfindən ələ keçirilən Qorağan, Şotavar və Almalı kəndləri üzərində yenidən sahiblik hüququnu İlisu sultanlığına qaytara bilmişdi.[14] 1839-cu ildə Dağıstanın cənubunda zəbt edilən 4 icmadan üçü o zaman təşkil edilən Samur dairəsinin tərkibinə daxil edilmiş, 4-cüsü Rutul mahalı isə Daniyal sultanın şəxsi idarəçiliyi altında saxlanmışdır.[13][15]

Daniyal sultan Qafqaz canişininin Şeyx Şamilə qarşı hərbi səfərdə iştirak etmə tələbini rədd edərək Şamilin tərəfinə keçmişdi. Qızı Kərimət bikəni Şeyx Şamilin böyük oğlu Qazi Məhəmmədə ərə verən Daniyal sultan bir müddət Dağıstanın Qarat aulunda yaşadıqdan sonra mərkəzi İrib (İndiki Rusiya Federasiyası Dağıstan Muxtar Respublikasi Çaroda rayonu İrıb kəndi) aulunda olmaqla Avarıstanın Tleserux bölgəsinə müdir-naib (bir neçə naibliyin rəhbəri) təyin olunmuşdur. Naib olduğu müddətdə Şeyx Şamilin bir sıra hərbi əməliyyatlarına, o cümlədən 1853-cü ildə Kaxetiyanın Sinandal vilayətinə edilən səfəri zamanı piyada qoşununa rəhbərlik etmişdir. Kaxetiya səfəri zamanı görkəmli gürcü knyazı Çavçavadzenin ailə üzvləri əsir götürülmüşdür. Sonralar bu əsirlər Şeyx Şamilin rus əsirliyində olan böyük oğlu Cəmaləddinlə dəyişdirilmişdir. Çeçenistada Valerik çayı üzərində körpüdə baş tutan bu əsir dəyişmə əməliyyatı Daniyal sultan tərəfindən həyata keçirilmişdir. Daniyal sultan hərəkatın tənəzzülə uğramasıyla Şəkidə yaşamaq, hərbi rütbəsi və təqaüdü saxlanılmaq şərtilə 1859-cu il 7 avqustda İrıb qalasını ruslara təslim edərək general Baryatinskiyə əsir düşmüşdür. Bir müddət Şəkidə yaşayan Daniyal sultan 1869-cu ildə Osmanlı imperiyasına mühacirət etmiş və İstanbulda vəfat etmişdir. Daniyal sultanın həyatı və fəaliyyəti haqqında tarixi sənədlər İstanbulda Osmanlı Arxivində saxlanılmaqdadır. Onun İrıb aulunda inşa etdirdiyi böyük məscid qorunub saxlanılır.[16][17] İmam Danyalın nəvələri hal-hazırda Qaxın Armudlu kəndində yaşayır.[18]

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Sonuncu İlisu sultanı Daniyal bəyin məzarı. İstanbul, Üsküdar. Karaca Ahmet məzarlığı.
  • Ümumi görünüş
    Ümumi görünüş
  • Baş daşı
    Baş daşı
  • Ayaq daşı
    Ayaq daşı

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Назирли Ш. А. Расстрелянные генералы Азербайджана. Баку: Издательство «Bizim Kitab», 2015, с. 148-149
  2. ↑ "V. Linden. Elisu Sultanlığı. Onun təhsil tarixi. İctimai-siyasi və torpaq sistemi // 1917-ci il üçün Qafqaz təqvimi. Ümumi şöbə. – Tiflis, 1916. – s.301-310". 2023-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-07.
  3. ↑ В. Линден. Елисуйский султанат. История его образования. Общественно-политический и поземельный строй // Кавказский календарь на 1917 год. Отдел общий. — Тифлис, 1916. — С. 301—310.
  4. ↑ Летифова Э. М. Северо-западный Азербайджан: Илисуйское султанство. Баку: Издательство «Алтай», 1999, с. 33
  5. ↑ Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов / ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы. — Махачкала, 1967
  6. ↑ И. Линевич. Бывшее Елисуйское султанство // Сборник сведений о кавказских горцах. — Вып. 7. — С. 140.
  7. ↑ И.П. Перушевский. Джаро-белоканские вольные общества в первой половине XIX века (неопр.). — Махачкала, 1993. — С. 75.
  8. ↑ 1 2 Эльвира М.Летифова. Даниял султан Илисуйский: штрихи к историческому портрету[ölü keçid]
  9. ↑ Письмо гр.Паскевича к Даниял беку от 14-го февраля 1831 года. АКАК, т.VII, Д.393. Тифлис, 1878, c. 450
  10. ↑ Петрушевский И.П. Джаро-Белоканские вольные общества в первой половине XIX века. Махачкала, 1993, c. 144
  11. ↑ Колониальная политика российского царизма в Азербайджане в 20-60 гг. XIXв., ч.I., Москва-Ленинград, 1936, c. 69
  12. ↑ Линевич И. П. Бывшее Елисуйское султанство. ССКГ, вып. 7. Тифлис, 1873, c. 49-50
  13. ↑ 1 2 Cavadova Z. Ə. Şimal-Qərbi Azərbaycan: tarixi-demoqrafik araşdırma Arxivləşdirilib 2024-07-29 at the Wayback Machine. Bakı: "Altay" nəşriyyatı, 1999, s. 25-26
  14. ↑ Докладная записка Елисуйского султана кап. Даниел бека барону Розену, от 9-го марта 1832 года. АКАК, т. VIII, док. 381. Тифлис, 1881, c. 499
  15. ↑ ген. Нейдгарта кн. Чернышеву от 21-го июня 1844 года, № 71. АКАК, т. IX. док. 621.Тифлис, 1883, c. 223
  16. ↑ Şahmərdan Əhmədli. "İlisu sultanlığının süqutu." Qax, 1994.
  17. ↑ Şəmistan Nəzirli. "İlisulu generalın faciəsi". Bakı, 1990
  18. ↑ Hajizadeh, Elshan. “Vergi Ensiklopediyası” vergilər haqqında zəruri məlumat mənbəyidir. AVJ. 2009-09-01.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]