İlisu sultanlığı

İlisu sultanlığı — şimal-qərbi Azərbaycanda mövcud olan feodal təsisatlarından biri.^[1] XVI əsrin II yarısında Səfəvilərin İlisu hakimlərinə sultan titulu verməsi nəticəsində yaranmışdır. XVII–XVIII əsrlərdə sultanlıq öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdir.^[2]

Tarixi dövlət
İlisu sultanlığı
Keçmiş İlisu sultanlığının xəritəsi. Qafqaz dağcıları haqqında məlumat toplusundan bir illüstrasiya. (rus dilində, 1868-1881)
←   → 1604 — 1844
Paytaxt	Saxur, İlisu
Rəsmi dilləri	saxur, azərbaycan dili, gürcü
Dövlət dini	İslam (çoxluq), Gürcü Pravoslav Kilsəsi (azlıq)
Əhalisi	saxurlar, azərbaycanlılar, ingiloylar
İdarəetmə forması	Seçkili monarxiya
Sultan
• 1562-1598	Adıgörklü bəy (ilk)
• 1830-1844	Daniyal sultan (sonuncu)
Tarixi
• 1604	Səfəvi şahı I Abbas bu torpaqları Kaxeti çarlığından alaraq Dağıstan feodal klanlarına verdi.
• 1844	Rusiya imperiyasının işğalı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Azərbaycan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Etnogenez
Ən qədim dövr Daş və Mis dövrü Quruçay mədəniyyəti Azıx mağarası Azıxantrop Tağlar mağarası Damcılı mağarası Zar mağarası Şuşa mağarası Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti təxm.6500–3400 e.ə. Şomutəpə yaşayış yeri Kür-Araz mədəniyyəti təxm.3400–2000 e.ə. I Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Qarğalartəpəsi yaşayış yeri Leylatəpə mədəniyyəti Tunc və Dəmir dövrü Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti təxm.XIII–VII əsrlər e.ə. Boyalı Qablar mədəniyyəti təxm.II minillik e.ə. II Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Üzərliktəpə yaşayış yeri Erkən tayfa ittifaqları Aratta III min.I yar. e.ə. Lulubi XXIII əsr-II min. e.ə. Kuti III min.əvv.-III min.son. e.ə. Turukki XX–XIX əsr e.ə. Erkən dövlətlər Manna 850–616 e.ə. Midiya 728—549 e.ə. İşquz 652–625 e.ə. Kiçik Midiya 558–330 e.ə. Küp qəbirləri mədəniyyəti e.ə.IV əsr-b.e. VII əsr
Antik dövr İskəndər imperiyasından sonra Atropatena 328—224 e.ə. Atropatidlər Atropatena Arşakiləri Sasanilər dövrü Qafqaz Albaniyası e.ə.IV əsr—b.e.704 Aranoğulları Roma ilə əlaqələr Alban Arşakiləri Xristianlığın yayılması 301 Satraplıq 252-639 Akilisen sülhü 387 Fars-Göytürk müharibəsi 627-629 Mehranilər Leq çarlığı b.e III əsr Maskut b.e III əsr Kaspiana Şirvan
Orta əsrlər Ərəb dövrü İslamın yayılması VIII-IX əsrlər Arran Ərməniyyə 653–884 Xürrəmilər hərəkatı VIII-IX əsrlər Şəki dövləti VIII əsr—1117 Mehranilər Arevmanelilər Qriqol oğulları Orta əsrlər Azərbaycanı Layzanşahlar 861 — 917 Şirvanşahlar 861 — 1539 Məzyədilər 861-1027 Kəsranilər 1027-1382 Vikinq yürüşləri 914-1041 Gürcü təbəəliyi 1124-1239 Dərbəndilər 1382-1539 Dərbənd əmirliyi 869 — 1075 Sacilər 889-929 Salarilər 919-1062 Şəddadilər 951–1075 Ani əmirliyi 1072-1174 Rəvvadilər 955-1071 Vaspurakan çarlığı 908–1021 Sünik çarlığı 987— 1170 Artsak çarlığı 1000–1261 Xaçın knyazlığı X-XIV əsrlər Dəfnə sülaləsi Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi Naxçıvanşahlıq X əsr — XI əsrin 60-cı illəri Əbuduləfilər Türk-Monqol dövrü Türkləşmə Ağsunqurlular 1108–1227 Azərbaycan Atabəyləri 1136-1225 Elxani təbəəliyində 1236–1335 Qarabağ 1230-cu illər Çobanilər 1335–1357 Cəlairilər 1336–1432 Teymurilər Hürufilik Şəki hakimliyi 1384–1551 Orlat sülaləsi Qara keşiş nəsli Qaraqoyunlular 1406–1468 Ağqoyunlular 1468–1508 Ərdəbil hakimliyi
Erkən müasir dövr İmperiyalar dövrü və parçalanma Səfəvilər 1501–1736 Azərbaycan tayfaları Şiələşdirmə Qarabağ bəylərbəyliyi Azərbaycan bəylərbəyliyi Şirvan bəylərbəyliyi Çuxursəəd bəylərbəyliyi Osmanlı ilə müharibələr Habsburqlarla ittifaq Naxçıvan sancağı Ordubadilər Əfşarlar 1736–1747 Xəmsə məlikləri Qacarlar 1796–1925 Azərbaycan xanlıqları 1747–1828 Azərbaycan sultanlıqları XVI əsr–1828 Car-Balakən camaatı XVII əsr–1830 Kürəkçay müqaviləsi Gülüstan müqaviləsi Türkmənçay müqaviləsi Rusiya dövrü Müsəlman əyalətləri rəisliyi 1804–1840 Hərbi dairə rəisliyi 1806–1840 Erməni vilayəti 1828–1840 Xəzər vilayəti 1840–1846 Şamaxı quberniyası 1846–1859 Bakı quberniyası 1859–1917 Yelizavetpol quberniyası 1868–1917 İrəvan quberniyası 1850–1917 Zaqatala dairəsi 1859–1917 Bakı tətili 1903 Milli oyanış Milli Azadlıq Hərəkatı Hümmət 1904 Müsavat 1911 Qafqaz cəbhəsi 1914–1918 Bakı qırğınları 1918 Quba qırğınları 1918 Şamaxı qırğınları 1918 Şuşa qırğınları 1918 Qafqaz İslam Ordusu Bakı döyüşü 1918 Göyçay savaşı 1918 Araz Türk Cümhuriyyəti 1918-1919 Muğan Hərbi Diktaturası 1918-1919 Müasir Azərbaycan İlk Azərbaycan Respublikası 1918–1920 Batum konfransı 1918 Muğan Sovet Respublikası 1919 Ermənistanla müharibə 1918–1920 Azadıstan 1920
Müasir dövr SSRİ dövrü Azərbaycan SSR 1920–1991 Qarabağ üsyanı 1920 Gəncə üsyanı 1920 Moskva müqaviləsi 1921 Qars müqaviləsi 1921 Stalin repressiyaları 1920-1950 Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 1923 Naxçıvan Sovet Respublikası 1924 Azərbaycan Milli Hökuməti 1945-1946 II Dünya müharibəsi 1941-1945 Azərbaycan legionu Deportasiya 1947–1988 Sumqayıt hadisələri 1988 Meydan hərəkatı 1988-1991 Qarabağ müharibəsi 1989–1994 Qara Yanvar 1990 Müstəqillik dövrü Azərbaycan 1991-ci ildən Naxçıvan 1991-ci ildən Xəzərin statusu 1991-ci ildən Talış-Muğan 1993 Dağlıq Qarabağ 1994-cü ildən Qarabağ müharibəsi 1988-1994 Xocalı soyqırımı 1992 Gəncə hadisələri 1993 Mart hadisələri 1995 İkinci Qarabağ müharibəsi 2020 Böyük Qayıdış Azərbaycan diasporu
Azərbaycan portalı
b m r

İlisu sultanlığına şimaldan və şərqdən Qafqaz dağları, qərbdən Qanıq çayı, cənub-şərqdən Şəki xanlığı ilə həmsərhəd idi. İlisu sultanlığı əsasən iki hissədən ibarət idi. Birinci hissə Saxur vilayəti, yaxud "Dağ mahalı" adlanırdı. Bu hissənin tərkibinə əsasən Dağıstan torpaqları, Saxur (kənd)i və Samur vadisinə qədər uzanan ərazilər daxil idi. İkinci hissə ayrıca İlisu sultanlığından ibarət olub Saxur (kənd) vilayətindən cənubdakı torpaqları əhatə edirdi.

İlisu sultanlığının təməli 3 avqust 1563-cü ildə Saxurlar tərəfindən Dağıstanın Saxur mahalında qoyulmuşdur. İlk yarandığı dövürlərdə adı Saxur xanlığı kimi tanınırdı. Lakin sonralar siyasi cəhətdən Saxur mahalının paytaxt üçün uyğun olmadığını düşünərək İlisu kəndini quraraq paytaxt İlisuya köçürülmüştür. İllər rəzində Osmanlı sultanlarının Saxur xanlarına verdiyi "SULTAN" titulundan ötəridə xanlığın adı İlisu sultanlığına çevrilmiştir. İlisui sultanlığının üstünlük təşkil edən əhalisi Tsaxurlar idi, əhalinin az bir hissəsi azərbaycanlılar (muğallar) və İslamı qəbul etmiş gürcülər (ingiloylar) idi. Tsaxurlar sultanlığın şimal (dağlıq) və orta (dağətəyi) hissələrində yaşayırdılar, ərazinin cənubunda isə ingiloylar və azərbaycanlılar (muğallar) yaşayırdı.

Zaqatala rayonunun Eelisu naibliyi əhalisinin siyahıyaalınmasının məlumatları göstərdi ki, naibliyin ümumi əhalisi 11 836 nəfər idi, 23 kənddə yaşayırdı. Əhalinin böyük bir hissəsini 8 269 nəfərlik Tsaxurlar təşkil edirdi. ardınca 2 167 nəfərlik ingiloylar və 1 400 nəfərlik muğallar sultanlığın kiçik bir hissəsini əhatə edirdilər. Sultanlar Yanlız Saxurlardan secilirdi. Və sultanlara bə yaxud onların nəslindən olanlara muğallarla və ya inhiloylarla evlənmək safqanlığı qorumaq üçün qadağan edilmişdi. Əgər onlardan biri muğal bə yaxud gürcülərlə evlənərsə mirasdan bə sultanlıqdan məhrum edilirdi. İlisu sultanlığının tarixi, xüsusən də sultan titulu daşıyan İlisu hakimlərinin geneologiyası haqqında səslənən fikirlər bu günə qədər bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Sultanlığın yaranmasını gürcü tarixçiləri və bir sıra rus tədqiqatçılar Kaxetiya çarlığının parçalanmasının nəticəsi kimi dəyərləndirmişlər. Onların fikrincə İlisu hakimləri islamı qəbul etmiş gürcü knyazı Quram Vaxvaxişvilinin nəslindən idilər.^[3]

Səfəvi hökmdarı Şah I Abbasın Gürcüstana hücumu ərəfəsində Qaxın gürcü canişini eristav Quram Vaxvaxışvili şahın hüzuruna gələrək islamı qəbul etmiş və Kaxetiyaya qarşı hərbi əməliyyatlarda İran ordusunun tərkibində öz dəstəsi ilə fəal ıştirak etmışdır. Dağıstan, Azərbaycan və digər bir qism rus tədqiqatçıları sultanlığın yaradıcıları kimi Dağıstan xalqlarından olan saxurların^[4][5] və hətta avarların^[6][7] xüsusi rolunu qeyd etmışlər. Bölgənin epiqrafik abidələrini tədqiq etmiş alim Məşədixanım Nemətova isə İlisu hakimlərinin sələflərinin türkləşmiş ərəblər olduğu fikrini irəli sürmüşdür.

İlisu sultanlığı haqqında yazılan bir sıra publisistik məqalə və araşdırmalarda isə İlisu sultanlarının geneologiyasının türklərlə bağlı olduğu göstərilir.^{[8][9][10][11]} İlisu sultanlarının xələfləri olan Sultanovlar nəslinin nümayəndələri dünyanın bir sıra ölkələrində yaşayırlar.

• Adıgörklü bəy (1562–1598)
• Sarı Əli bəy (I Əli Sultan) (1601–1628)
• Əmirxan bəy (1616–1627)
• Məhəmmədxan bəy (1627–1636)
• Xəlil bəy (1642–1670)
• II Əli Sultan paşa (Şəki bəylərbəyi və İlisu sancağının hakimi) (1695–1732)
• Məhəmməd bəy (1732–1747)
• I Əhmədxan Sultan (1747–1748)
• Alxas bəy (1748–1762)
• Xanbaba bəy (1762–1803)
• II Əhmədxan sultan (1803–1830)
• Musa bəy (yanvar 1830 — sentyabr 1830)
• Danyal Sultan (1830–1844)

• İlisu
• Qax abidələri (film, 2001)
• İlisu (film, 2006)
• Azərbaycan sirləri. İlisu sultanlığı (film, 2010)

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.

Tarix ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın.

Vikianbarda İlisu sultanlığı ilə əlaqəli mediafayllar var.