İlisu sultanlığı

İlisu sultanlığı — şimal-qərbi Azərbaycanda mövcud olan feodal təsisatlarından biri.^[1] XVI əsrin II yarısında Səfəvilərin İlisu hakimlərinə sultan titulu verməsi nəticəsində yaranmışdır. XVII–XVIII əsrlərdə sultanlıq öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdir.^[2]

Tarixi dövlət
İlisu sultanlığı
Keçmiş İlisu sultanlığının xəritəsi. Qafqaz dağcıları haqqında məlumat toplusundan bir illüstrasiya. (rus dilində, 1868-1881)
→ 1604 — 1844
Paytaxt	Saxur, İlisu
Rəsmi dilləri	Saxur dili, Azərbaycan dili, gürcü dili
Dövlət dini	İslam (çoxluq), Gürcü Pravoslav Kilsəsi (azlıq)
Əhalisi	azərbaycanlılar, saxurlar, ingiloylar
İdarəetmə forması	Seçkili monarxiya
Sultan
• 1562-1598	Adıgörklü bəy (ilk)
• 1830-1844	Daniyal sultan (sonuncu)
Tarixi
• 1562	Səfəvi şahı I Şah Təhmasibin fərmanı ilə İlisu sultanlarının dinastiyasının yardıcısı sultan Adı-Kurkulu (Adıgörklü) bəyə göstərdiyi xidmətlərə görə mükafatlandırmışdır
• 1844	Rusiya imperiyasının işğalı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bu səhifədə iş davam etməkdədir. Müdaxilə etməyə tələsməyin! Əgər kömək etmək istəyirsinizsə, ya da səhifə yarımçıq qalıbsa, səhifəni yaradan istifadəçi ilə əlaqə qura bilərsiniz. Səhifənin tarixçəsində səhifə üzərində işləmiş istifadəçilərin adlarını görə bilərsiniz. Redaktələrinizi mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. Bu məqalə sonuncu dəfə 3 saniyə əvvəl Namikilisu (müzakirə | töhfələr) tərəfindən redaktə olunub. (Yenilə)

Azərbaycan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Etnogenez
Ən qədim dövr Daş və Mis dövrü Quruçay mədəniyyəti Azıx mağarası Azıxantrop Tağlar mağarası Damcılı mağarası Zar mağarası Şuşa mağarası Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti təxm.6500–3400 e.ə. Şomutəpə yaşayış yeri Kür-Araz mədəniyyəti təxm.3400–2000 e.ə. I Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Qarğalartəpəsi yaşayış yeri Leylatəpə mədəniyyəti Tunc və Dəmir dövrü Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti təxm.XIII–VII əsrlər e.ə. Boyalı Qablar mədəniyyəti təxm.II minillik e.ə. II Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Üzərliktəpə yaşayış yeri Erkən tayfa ittifaqları Aratta III min.I yar. e.ə. Lulubi XXIII əsr-II min. e.ə. Kuti III min.əvv.-III min.son. e.ə. Turukki XX–XIX əsr e.ə. Erkən dövlətlər Manna 850–616 e.ə. Midiya 728—549 e.ə. İşquz 652–625 e.ə. Kiçik Midiya 558–330 e.ə. Küp qəbirləri mədəniyyəti e.ə.IV əsr-b.e. VII əsr
Antik dövr İskəndər imperiyasından sonra Atropatena 328—224 e.ə. Atropatidlər Atropatena Arşakiləri Sasanilər dövrü Qafqaz Albaniyası e.ə.IV əsr—b.e.704 Aranoğulları Roma ilə əlaqələr Alban Arşakiləri Xristianlığın yayılması 301 Satraplıq 252-639 Akilisen sülhü 387 Fars-Göytürk müharibəsi 627-629 Mehranilər Leq çarlığı b.e III əsr Maskut b.e III əsr Kaspiana Şirvan
Orta əsrlər Ərəb dövrü İslamın yayılması VIII-IX əsrlər Arran Ərməniyyə 653–884 Xürrəmilər hərəkatı VIII-IX əsrlər Şəki dövləti VIII əsr—1117 Mehranilər Arevmanelilər Qriqol oğulları Orta əsrlər Azərbaycanı Layzanşahlar 861 — 917 Şirvanşahlar 861 — 1539 Məzyədilər 861-1027 Kəsranilər 1027-1382 Vikinq yürüşləri 914-1041 Gürcü təbəəliyi 1124-1239 Dərbəndilər 1382-1539 Dərbənd əmirliyi 869 — 1075 Sacilər 889-929 Salarilər 919-1062 Şəddadilər 951–1075 Ani əmirliyi 1072-1174 Rəvvadilər 955-1071 Vaspurakan çarlığı 908–1021 Sünik çarlığı 987— 1170 Artsak çarlığı 1000–1261 Xaçın knyazlığı X-XIV əsrlər Dəfnə sülaləsi Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi Naxçıvanşahlıq X əsr — XI əsrin 60-cı illəri Əbuduləfilər Türk-Monqol dövrü Türkləşmə Ağsunqurlular 1108–1227 Azərbaycan Atabəyləri 1136-1225 Elxani təbəəliyində 1236–1335 Qarabağ 1230-cu illər Çobanilər 1335–1357 Cəlairilər 1336–1432 Teymurilər Hürufilik Şəki hakimliyi 1384–1551 Orlat sülaləsi Qara keşiş nəsli Qaraqoyunlular 1406–1468 Ağqoyunlular 1468–1508 Ərdəbil hakimliyi
Erkən müasir dövr İmperiyalar dövrü və parçalanma Səfəvilər 1501–1736 Azərbaycan tayfaları Şiələşdirmə Qarabağ bəylərbəyliyi Azərbaycan bəylərbəyliyi Şirvan bəylərbəyliyi Çuxursəəd bəylərbəyliyi Osmanlı ilə müharibələr Habsburqlarla ittifaq Naxçıvan sancağı Ordubadilər Əfşarlar 1736–1747 Xəmsə məlikləri Qacarlar 1796–1925 Azərbaycan xanlıqları 1747–1828 Azərbaycan sultanlıqları XVI əsr–1828 Car-Balakən camaatı XVII əsr–1830 Kürəkçay müqaviləsi Gülüstan müqaviləsi Türkmənçay müqaviləsi Rusiya dövrü Müsəlman əyalətləri rəisliyi 1804–1840 Hərbi dairə rəisliyi 1806–1840 Erməni vilayəti 1828–1840 Xəzər vilayəti 1840–1846 Şamaxı quberniyası 1846–1859 Bakı quberniyası 1859–1917 Yelizavetpol quberniyası 1868–1917 İrəvan quberniyası 1850–1917 Zaqatala dairəsi 1859–1917 Bakı tətili 1903 Milli oyanış Milli Azadlıq Hərəkatı Hümmət 1904 Müsavat 1911 Qafqaz cəbhəsi 1914–1918 Bakı qırğınları 1918 Quba qırğınları 1918 Şamaxı qırğınları 1918 Şuşa qırğınları 1918 Qafqaz İslam Ordusu Bakı döyüşü 1918 Göyçay savaşı 1918 Araz Türk Cümhuriyyəti 1918-1919 Muğan Hərbi Diktaturası 1918-1919 Müasir Azərbaycan İlk Azərbaycan Respublikası 1918–1920 Batum konfransı 1918 Muğan Sovet Respublikası 1919 Ermənistanla müharibə 1918–1920 Azadıstan 1920
Müasir dövr SSRİ dövrü Azərbaycan SSR 1920–1991 Qarabağ üsyanı 1920 Gəncə üsyanı 1920 Moskva müqaviləsi 1921 Qars müqaviləsi 1921 Stalin repressiyaları 1920-1950 Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 1923 Naxçıvan Sovet Respublikası 1924 Azərbaycan Milli Hökuməti 1945-1946 II Dünya müharibəsi 1941-1945 Azərbaycan legionu Deportasiya 1947–1988 Sumqayıt hadisələri 1988 Meydan hərəkatı 1988-1991 Qarabağ müharibəsi 1989–1994 Qara Yanvar 1990 Müstəqillik dövrü Azərbaycan 1991-ci ildən Naxçıvan 1991-ci ildən Xəzərin statusu 1991-ci ildən Talış-Muğan 1993 Dağlıq Qarabağ 1994-cü ildən Qarabağ müharibəsi 1988-1994 Xocalı soyqırımı 1992 Gəncə hadisələri 1993 Mart hadisələri 1995 İkinci Qarabağ müharibəsi 2020 Böyük Qayıdış Azərbaycan diasporu
Azərbaycan portalı
b m r

İlisu sultanlığının şimal sərhəddi Samur çayının yuxarı axarından keçirdi və Kürə xanlığı ilə həmsərhəd idi. Qərbdən Muxaxçay və Qapıçayla Car-Balakən camaatılığı, şərqdən isə Şəki xanlığı ilə qonşu idi. Sultanlığın cənub sərhədləri Qanıx çayının Kür çayına töküldüyə əraziyə kimi uzanırdı.^[3][4][5]

XIX əsr rus mənbələrinə əsaslansaq İlisu sultanlığının meydana gəlməsi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bu fikirlər həm də bir- birini təkzib edir. Siyasi vəziyyətindən asılı olaraq İlisu sultanları öz müstəqilliklərini saxlamaq üçün müxtəlif dövrlərdə regionda siyasi nüfuzu böyük olan dövlətə sığınmalı olmuşlar. Bu dövlətlər Rusiya, İran və Türkiyə idi. Rusiyanın regiona maraqlarının artdığı bir dövrdə İlisu sultanları İran və Türkiyəyə meyl etmişlər. Onların hakimiyyətlərini təsdiqliyən sənədlər - İran şahlarının və Türkiyə sultanlarının fərmanları qalmışdır.^[6]

1540-1554-cü illər arasında Şah I Təhmasib dört dəfə Gürcüstana yürüş etmişdir və Səfəvilər dövlətinin vassalı olan Kaxeti çarı Levanı (Ləvənd-Xan) da xatıraldaraq o zamanlar səfəvi ordusunda gürcülərə qarşı döyüşən, gələcək İlisu sultanlarının dinastiyasının yardıcısı sultan Adı-Kurkulu (Adıgörklü) bəyə fərman göndərmişdir.^[7][8] Bu fərmanda Şah I Təhmasib Adı-Kurkulu bəyi göstərdiyi xidmətlərə görə mükafatlandırmış və Saxur kəndini irsi mülk kimi hədiyyə etmişdir.^[8]

1592-ci ildə II Osman sultanın fərmanına görə Qax və Meşəbaş kəndləri də Adı-Kurkulu bəyin nəzarətinə verilmişdir.^[9] 1601-ci ildən I Şah Abbasın Gürcüstanda hakimiyyəti bərpa olunduqdan sonra Adı-Kurkulu bəyin oğlu Əli Sultanın adına 1562-ci ildə I Təhmasib tərəfindən verilmiş fərman təsdiq olundu. Fərman 1616-cı ilə aiddir.^[10]

İlisu sultanlığı cənub-qərbdən Muxaxçaya, cənubdan Alazanın Kürə töküldüyü yerə, şərqdən Şəki xanlığına, şimaldan Baş Qafqaz sıra dağlarına, Samurun yuxarı axarlarına və Kürə xanlığına qədər böyük bir ərazini əhatə edirdi. Onun sahəsi təxminən 144 kv verst, əhalisi 12 min nəfər, kəndlərin sayı 52 idi.^[11][12]

İlisu sultanlığının ərazisinə daxil olan kəndlər üç qrupa bölünürdü: Saxur, İlisu (Qaradolaq) və Suvagil qrupları.^[3][5]

Sultanlığın tərkibində olan kəndlər aşağıdakılar idi: Saxur, Muslax, Süqut, Xiyax, Mikik, Kurdul, Helmes, Sarıbaş, İlisu, Cimcimax, Əzgilli, Kələl, Baş Suvagil, Kas, Qarqay, Zərnə, Kötüklü, Ləkit, Ləkit-Malax, Qum, Süskənd, Ağçay, Qax, Əmircan, Fıstıqlı, Qaşqaçay, Yuxarı Malax, Aşağı Malax, Əmbərçay, Meşəbaş, Əlibəyli, İbaxlı, Kiçik Kötüklü, Böyük Kötüklü, Şotavar, Babalı, Qorağan, Şıxlar, Almalı, Dəymədağlı, Cəlayir, Daşlı, Uzuntala, Qaratala, Qazmalar, Qıpçaq, Kəsərli, Amanlı, Tanqıt, Oncallı, Baydarlı və Daykənd.

İlisu sultanlığının ilk vaxtlarında əhalinin dəqiq sayı və tərkibi haqqında məlumat yoxdur. Sultanlıq əhalisinin erkən siyahıyaalınması 1831-ci ilə təsadüf edir. T.N.Yaişnikova görə İlisu sultanlığında 2128 ailə yaşayırdı.^[11] Ancaq burda da dəqiqlik yoxdur. Siyahıda mövcud 52 kənddən ancaq 38-nin adı göstərilib. 1836-cı ilin statistikasına görə əhalinin sayı kişi cinsindən 21000 can idi.^[2]

İlisu sultanlığında keçirilən ilk kameral siyahıyaalma 1859-cu ilə təsadüf edilir. Ümumi nəticələrə görə sultanlığın əhalisi 2973 tüstüdən ibarət idi.^[13]

İlisu sultanlığının əhalisi əsas üç etnik qrupdan ibarət idi. Bu etnik qruplar qədimdən Qafqaz Albaniyasının şimal-qərb bölgəsinin yerli əhalisi hesab olunur: azərbaycanlılar, saxurlar və ingiloylar.^[14]

İlisu sultanlığının tarixi, xüsusən də sultan titulu daşıyan İlisu hakimlərinin geneologiyası haqqında səslənən fikirlər bu günə qədər bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Sultanlığın yaranmasını gürcü tarixçiləri və bir sıra rus tədqiqatçılar Kaxetiya çarlığının parçalanmasının nəticəsi kimi dəyərləndirmişlər. Onların fikrincə İlisu hakimləri islamı qəbul etmiş gürcü knyazı Quram Vaxvaxişvilinin nəslindən idilər.^[15] Dağıstan, Azərbaycan və digər bir qism rus tədqiqatçıları sultanlığın yaradıcıları kimi Dağıstan xalqlarından olan saxurların^[16][17] və hətta avarların^[18][19] xüsusi rolunu qeyd etmışlər. Gürcü tədqiqatçıları İlisu sultanlarının gürcü İlisen mauravlarının davamçıları, avarlar isə onların avar olduqlarını sübut etməyə çalışırlar. Məşədixanım Nemət İlisu Ulu məscidinin kitabəsində onların ərəb sərkərdəsi Əbu Məbran nəslindən, türkləşmiş ərəblər olduğunu söyləyir. İlisu sultanlarının məzar daşlarında olan kitabələrə əsasən onların Əlibəy Şami (Suriya) övladları olmalarını sübut etmişdir.^[20]

İlisu sultanlığı haqqında yazılan bir sıra publisistik məqalə və araşdırmalarda isə İlisu sultanlarının geneologiyasının türklərlə bağlı olduğu göstərilir.^{[21][22][23][24]} İlisu sultanlarının xələfləri olan Sultanovlar nəslinin nümayəndələri dünyanın bir sıra ölkələrində yaşayırlar.

• Adıgörklü bəy (1562–1598)
• Sarı Əli bəy (I Əli Sultan) (1601–1628)
• Əmirxan bəy (1616–1627)
• Məhəmmədxan bəy (1627–1636)
• Xəlil bəy (1642–1670)
• II Əli Sultan paşa (Şəki bəylərbəyi və İlisu sancağının hakimi) (1695–1732)
• Məhəmməd bəy (1732–1747)
• I Əhmədxan Sultan (1747–1748)
• Alxas bəy (1748–1762)
• Xanbaba bəy (1762–1803)
• II Əhmədxan sultan (1803–1830)
• Musa bəy (yanvar 1830 — sentyabr 1830)
• Danyal Sultan (1830–1844)

• İlisu
• Qax abidələri (film, 2001)
• İlisu (film, 2006)
• Azərbaycan sirləri. İlisu sultanlığı (film, 2010)