Demaqogiya

Demaqogiya (q.yun. δημαγωγία — xalqın liderliyi) — məntiqi səhvlərə əsaslanan yanlış nəzəri mülahizələrin köməyi ilə auditoriyanı (xalqı) çaşdırmağa və onları öz tərəfinə çəkməyə imkan verən natiqlik və polemik üsullar və vasitələrin məcmusu.

Demaqogiya daha çox siyasi məqsədlərə çatmaq üçün, reklam və təbliğatda istifadə olunur^[1].

Demaqogik üsulların ən geniş yayılmış forması məntiqin qəsdən pozulmasıdır, bir ifadə zahirən öz məntiqiliyini qoruyub saxlasa da, faktiki olaraq məntiqi yalanı özündə ehtiva edir. Ən sadə formada yanlış sillogizmi aşağıdakı nümunə ilə xarakterizə etmək olar:

Biz sarı saçlıyıq.

Şirlər də sarı saçlıdır.

Deməli, biz şirik!

və ya

Əsgərlərimiz həmişə sülhpərvərdir.

Onlar əsgərlərimizə atəş açdılar.

Deməli, onlar təcavüzkardırlar!

Tezisin əvəzlənməsi, mübahisə edənin öz arqumentini rəqibin ifadə etdiyi bəzi (adətən zəif və ya səhv) fərziyyəsi üzərində qurması, diqqətsiz izləyicilərə (və bəzən hətta rəqibə) həqiqətən belə bir bəyanat verdiyi təəssüratı yaratmasıdır. Bu, adətən, çoxsaylı təkrarlarla əldə edilir.

Misal üçün:

A: "Günəşli günlər yaxşıdır."

B: "Əgər bütün günlər günəşli olsaydı, heç vaxt yağış yağmazdı, yağış olmasa isə, quraqlıq, aclıq və ölüm olardı."

Tezisi əvəz edərkən, bir müddəanı sübut etməyə başladıqdan sonra mübahisə edən şəxs tədricən başqa bir müddəanın isbatına və əsaslandırılmasına keçir^[2]. Bu texnikanın ümumi adı "anlayışın əvəzlənməsi"dir.

Demaqoq öz mövqelərinin doğruluğunu sübut etmək və rəqibinin arqumentlərini təkzib etmək əvəzinə, ad hominemə müraciət edə bilər. Yəni, arqumentlər deyil, rəqibin şəxsiyyətini tənqid etmək, tamaşaçını rəqibin pis, ləyaqətsiz, cahil, qərəzli və ya ikiüzlü şəxs olduğuna inandırmağa çalışılır.

Qeydiyyatı olmayan adam memarlıq haqqında nə deyə bilər ki? (M. Jvanetski)

Bu cür mübahisələr çox vaxt arqumentasiyanın obyektiv zəif tərəflərini şüurlu şəkildə təhlil etmək üçün kifayət qədər biliyə və məntiqi təfəkkür qabiliyyətinə malik olmayan, onların nəzərində daha nüfuzlu görünən birinə əsassız olaraq etibar etməyə üstünlük verən savadsız insanlarda təəssürat yaradır.

Şəxsiyyətə keçidin bir forması, müzakirə olunan problemə rəqib kimi oxşar baxışlara malik, asanlıqla tənqid olunan bir insan tapmaqdır.

— Dövlət siqaretlə mübarizə aparmalıdır!

—Eləmi? Bəs siz bilirsinizmi ki, Hitler də tütünün qatı əleyhdarı olduğu üçün nasist Almaniyasında hökumət siqaretlə mübarizə proqramı qəbul etmişdi?

Arqument arqumentin özünə daxil olan tezisə əsaslanaraq sübuta yetirilir.

Misal üçün:

-Tiryəkin yuxugətirici təsir göstərməsinin səbəbi nədir?

— Cavab verirəm: çünki, tiryək insanı yatırtmaq qabiliyyətinə malikdir.

və ya

— Siz niyə belə hesab edirsiniz ki, dünyanı Kimsə yaradıb?

— "Çünki dünya Yaradanın iradəsi olmadan tək başına yarana bilməzdi!"

Cahillik arqumenti, inandırılan şəxsin məlumatsızlığını aradan qaldırmaq üçün nəzərdə tutulmuş bir arqumentdir, o zaman həqiqiliyi sübut edilmiş müəyyən bir müddəanın yalan olduğunu heç kim sübut etmədiyi üçün doğru olduğu və ya əksinə, heç kim doğruluğunu sübut etmədiyi üçün ifadənin yalan olduğu qənaətinə gəlir.

Misal üçün:

Kabuslar var, çünki hələ heç kim onların olmadığını sübut etməyib.

Alternativ olaraq daha böyük məcmudan iki variantı təqdim etməyə əsaslanan ümumi texnika. Yanlış alternativ həm də bir-birinə alternativ olmayan və əsas xüsusiyyətləri bir variantda birləşdirilə bilən iki və ya daha çox variantın alternativi kimi qeyd edilməsidir.

— Əzizim, mənim üzərimə qışqırmağı dayandıra bilərsən?

— "Bəlkə qarşında diz də çökməliyəm?"

"Bundan sonra, buna görə deməkdir" (lat. post hoc ergo propter hoc) — səbəb-nəticə əlaqəsinin xronoloji, müvəqqəti əlaqə ilə eyniləşdirildiyi məntiqi hiylə: "Seriyalı qatil uşaqlıqdan poçt markaları ilə maraqlanır, buna görə də filateliya insanları amansız qatilə çevirir. "