Didi Türkoba (Böyük Türküstan), qədim gürcü tarixçiləri Gürcüstanı iki hissəyə bölürdülər Kartveloba(yəni hərfən sırf Gürcüstan) və Didi Türkoba(hərfən Böyük Türküstan) [1]
Türklərin Şimali Qafqazda təsdiq olunmuş erkən zühuru kimi 4-cü əsri götürmək olar. Qaynaqlara görə, bu mərhələdə ən çox bulqarlar(barsillər) fəallıq göstərirdilər [2] IV-cü əsrin 70-ci illərində bütün Şimali Qafqazı tutan, hun-bulqarlar 395-ci ildə Cənubi Qafqaza o cümlədən Gürcüstana ilk yürüşlərini etdilər [3] Belə ki VI-əsr bizanslı tarixçisi Aqafinin məlumatına görə, Kutaisi yaxınlığındakı qalalardan biri artıq o vaxt Onoquris adlanırdı ki bu onogurlarla bağlıdır [4] V-ci əsr suriyalı qaynaqda deyilir ki, , bizanslı imperator Arkadinin (395-408)sarayında xidmət edən, əslən iver(gürcü) olan Farsman, oz vətəninə qaçaraq, orada hunlların yardımı ilə taxta çıxdı: “ İverlər üzərində hökmdar olandan sonra, o iverlərin qonşuları olan ağ hunnları özü ilə götürdü” [5] V –ci əsrin 60-cı illərində (bu dəfə savirlərin başçılığı altında) hunlar və bulqarlar Qafqazdakı hadisələrdə fəal iştirak edirdilər. VI-cı əsrdə əsasən Gürcüstan ərazisində gedən Sasani-Bizans müharibələrində, onlar növbə ilə gah bir gah da o biri tərəfi tuturdular ki, bu müasirləri tərəfindən təfərrüatlarla təsvir olunur. Təbii ki sabirlər və başqa hun-bulqar tayfaları nəinki Gürcüstan ərazisində savaşırdılar, ama həm də orada yerləşirdilər. Xüsusi ilə bizanslı tarixçi Kayserili Prokopi (VIəsr) Qafqazın coğrafi təsvirində, sahillərində savirlərin yaşadığı Fazis(indiki Rioni)çayının qolu Boas çayını qeyd edir. Bu çay öz adını, qaynaqda deyildiyi kimi, “əlinin altında 100 min hun olan” savirlərin qadın hakimi Boariksdən götürür.[6]
VI –cı əsrin sonu-VII-ci əsrin əvvəlində Qafqazda dominant qüvvə kimi xəzərlər çıxış edir. Bu gün ən qədim gürcü xronikası (VII-ci əsrdə yazılıb, IX –cu əsrdə redaktə edilib) “Moksevay Kartlisay” hun mərhələsi barədə rəvayət edərək, “ Kürün sahilində olan ətrafları ilə birlikdə dörd şəhərdə yaşayan buntürkləi” qeyd edir. Sonrakı mətndən aydın olduğu kimi, bu “buntürklər” (hərfən-“əsl türklər”) “28 min ailə olmaqla”(yəni təxminən 140-170min) Sarkinə, Kaspi, Urbnisi və Odzraxe şəhərlərində yaşayırlar. Onların Gürcüstanda hakimiyəti o qədər güclü idi ki, sonradan ölkəyə gəlmiş “ döyüşkən xon(hun. Red. K-.A.) tayfası” onla bac verilməsi şərti ilə, buntürklərin hakimindən yer istədilər, və Zanavedə yerləşdirlər. Qeyd edək ki, Leonti Mrovelinin “Gürcü çarlarının – ilk atalar və qohumların tarixi(XI-ci əsrin 60-cı illəri)” əsərində “bun-türklər” qıpçaqlarla birlikdə qeyd edilirlər. Z.V. Ançabadze hesab edir ki, “bun-türklər”, Mərkəzi Qafqazönündə heç olmasa 8-ci əsrdən məlum olan qara bulqarların törəmələridir.[7] Sonrakı dğvrdən danışarkən, qədim gürcü qaynağı xəzərlərlə bizanslıların Gürcüstan üzərin yürüşü(627-628) və Tiflisin onlar tərəfindən alınmasını qeyd edir.[8]
Buntürklər və xəzərlər haqqında məlumatlar başqa qədim gürcü mənbələri də qeyd edir. Belə ki, Leonti Mroveli(XIəsr), VII-ci əsr hadisələri barədə danışarkən, qeyd edir ki, Qafqaz o cümlədən Gürcüstan xalqları “xəzərlərə qarşı çıxa bilmədilər çünki onlar saysız idi” və “ o vaxtdan və uzun müddət bu xalqlar xəzərlərə bac verdilər” [9] Sonralar, xəzərlərin Cənubi Qafqaz üzərində nəzarətlərini itirdikləri vaxtda, Leonti Mroveliyə görə, 2 türklər gəldi” və “Kür çayı ilə üzü yuxarı” Gürcüstanın paytaxtına , yerləşmək xahişi ilə “ Msxetə gəldilər”. Gəlmə türklərin bir hissəsi Gürcüstan şəhərlərində yerləşdirildi, ancaq çoxusu “Msxetdən qərbə bir yeri daha çox bəyəndilər,...onu yenidən tikdilər, ətrafında güclü divar tikdilər. Bu yer Sarkine adlanmağa başladı. Onun əhalisi isə “buntürklər” adlanırdı.yenə orada Guman ki bu yerin Sarkine(təhrif olunmuş türk Sarıkan sözü –K.A.) adı Səməndər (hun) hakimlərinin selifan(O.Prisakın oxunuşunda –sarıxan, sarıkan) adı ilə bağlıdır.[10]
Təstiq olunduğu kimi, Gürcüstanın qeyd olunan regionunda başqa türk tayfaları, o cümlədən bozal, ya da bazal adı ilə tanınan barsillər də yaşayırdı. Tiflisdən şimalda Kaxetiyada(müasir Gürcüstanın Düşet rayonu), IX-cu əsr ərəb tarixçisi əl-Bəlzuri VIII –ci əsrdəki hadisələri təsvir edərək, ərəblərin VIII-ci əsrin 30-cu illərində “ Xəzər ölkəsindən” 20 min ailəni köçürdükləri “Bazalet ölkəsini” qeyd edir.[11]
Hətta indi də Gürcüstanın bu rayonunda Bazaleti və Boaliane kəndləri, eləcə də Bozaleti gölü var. Hələ XIX –cu əsrdə Adigen rayonunda Bozaleti kəndi var idi.[12] Qaynaqlardan həm də məlumdur ki, VIII-ci əsrin 80-ci illərinin əvvəlində xəzərlər abxaz çarı Leona Bizansın vassal asılığından qurtulmağa və müstəqil Abxaziya çarı titulunu qəbul etməyə yardım etmişdilər. Bu barədə danışaraq qədim gürcü tarixçisi xüsusi ilə qeyd edir ki, “Leon xəzər xaqanının qızının oğlu idi, və onun köməyilə yunanlardan qurtuldu, Eqresi ilə birlikdə Lixiyə qədər Axaziyanı mənimsədi və abxazların çarı adlandı” [13] Beləliklə, məhz xəzərlər Qərbi Gürcüstanın müstəqilliyinin bərpa olunmasını təmin edən qüvvə oldu. Xəzər tayfalarının bir qismi ərəblər tərəfindən güclə Gürcüstan ərazisinə yerləşdirilmişdi Belə ki, Dağıstanda Tarqu və Bələncər şəhərlərini zəbt edərək, ərəblər orada yaşayan türkləri Azərbaycana və Gürcüstana yerləşdirdilər. Bu barədə Ahıska (Adigen) rayonunda və Tiflisin yanındakı Balaçur və Gürcüstanın Qudauta rayonundakı Tarkila kəndi xəbər verir. Bakı yaxınlığındakı Biləcəri qəsəbəsi də bu qəbildəndir. Yuxarıda sadalanan faktları nəzərə alaraq, Leonti Mrovelinin, heç olmasa artıq VII –ci əsrin birinci rübündə türklər Gürcüstanın yerli əhalisinin bir hissəsi idi və gürcülər –“ bütün Kartli çarları, bütün kişilər və qadınlar” xəzər dilini (gürc. Xəzəruli), yəni türk dilini bilirdilər. [Leonti Mroveli] O dövr Gürcüstanda yerli işlək dil olan xəzər türk dili deyəndə, qeyd etmək gərəkdir ki, bu halda guman ki söz, hələ VI-ci əsrin əvvəlində Qafqaz Hun elinin mərkəzi olan Varaçanda İncilin tərcümə edildiyi hun türk dili haqda gedir. Belə ehtimal tamamilə təbiidir ki, hunlar, Gürcüstana şimaldan daxil olan ilk türk xalqı olduğu üçün, eyni zamanda burada türk dili toxumlarını ilk onlar səpiblər. III-VIII-cü əsrlərdə Gürcüstanda müxtəlif türk tayfalarının yerləşməsi haqda qədim gürcü qaynaqlarının məlumatlarını yerli toponimika da təsdiq edir. Belə ki hunlarla çoxsaylı yaşayış yerlərinin adlanması bağlıdır: Ahıskada (Adigen rayonu)– Xona kəndi, eləcə də Kutaisi yanında Xoni, Tiflidən şərqə Xunan qalası [Ариф Юнусов]. XIX –cu əsr topnimikası, Gürcüstanda avar-hunların(abar) da izlərini saxlayır. Alimlərin rəyinə görə onlara Ambrolauri rayonundakı Abari kəndini də aid etmək olar. Avar ordasına sal tayfası da daxil idi ki onun adı ilə Gürcüstanda Saliyeti (hərfən sallar ölkəsi) və Saloğlu adları bağlıdır. [Ариф Юнусов]. Avar-türklərin bu bu etnonimi qumuq coğrafi adlarında da qorunub Salatav, Salasu və onun etnososionimunda –salalar. Sonuncu, macar xalqına daxil olan 7 türk tayfasının subetnonimində də var.[14] Beləliklə, türklərin Qafqazda erkən zühuru barədə tarixə hətta bu qısa ekskurs da göstərir ki, artıq II-VIII-ci əsrlərdə xüsusi ilə Gürcüstanın cənubunda və şərqində, VII-VIII-cu əsrlərdə hətta bütün regionu nəzarətdə saxlayan çoxsaylı türk tayfaları yerləşmişdilər. Onların rolu və sayı barədə xəzər, yəni türk dilinin, Gürcüstan əhalisi arasında bu mərhələdə geniş yayılması da xəbər verir.
XI əsrin ortalarında Böyük Səlcuq İmperiyası yarandı. Cənubi Qafqaz da Səlcuqlulara tabe olmuşdu. Bu dövrdə Kartli çarlığı bir neçə kiçik knyazlığa bölünmüşdü. Kartlinin Bizans imperiyası ilə əlaqələri zəifləmiş və onların arasındakı münasibətlər gərginləşmişdi. Oğuz türklərinin burada çoxalması və islamın burada möhkəmlənməsi gürcü dövlətçiliyi üçün təhlükə törətməyə başladı. Həmin dövr Gürcüstan tarixinə Didi Türkoba –Böyük Türkoba dövrü kimi daxil olmuşdu.[1] Bu barədə gürcü salnaməçisi yazırdı: “Kartli talan edilmiş, ölkənin qalalarında adam qalmamışdı, hətta onların daxmaları belə yerlə bir edilmişdi. Tək-tək adamlar dağlara çəkilməkə canlarını qurtarmışdılar.[15] Bundan başqa, hələ 644-cü ildə yaranmış Tiflis müsəlman əmirliyi Səlcuqluların təbii müttəfiqi idi. Çar David bunları nəzərə almaya bilməzdi. Yaxnlıqda böyük və güclü müsəlman dövlətlərinin olması onu müsəlmanlarla son dərəcə ehtiyatlı davranmağa sövq edirdi.[16] Kartli hökmdarları da öz növbəsində dövlətin ərazisini şərqə doğru genişləndirməyə çalışırdılar. Onlardan bir çoxu dəfələrlə Gəncə, Şəki və Şirvan torpaqlarına soxulub, oraları talayıb böyük qənimətlərlə geri qayıdırdılar. Lakin grücülərin oraları uzunmüddətli istila etmələri üçün yetərincə qüvvələri yox idi. Gürcüstan üçün əsas təhlükə islamı qəbul etmiş və ancaq bacla və ölkəyə mütəmadi hücumları ilə kifayətlənməyən oğuzlardan gəlirdi: IV Davidin qədim gürcü tarixçisinin yazdığna görə “hər payız türklər(oğuzlar) Somxitidən keçərək bura köç edirdilər və otuturdular” burada, eləcə də, “Tiflisdən Bərdəyə qədər Kür çayı boyu”. “Və onarın qüvvələri elə böyük idi ki, hətta deyirdilər hər tərəfdən türklər bura gəlir”. “ Heç kim, hətta sultanın özü də onlara orada yerləşməyə qadağan edə bilmirdi” Gürcü çarının isə nəinki şəhərlərin və qalaların müdafiyəsi üçün ordusu, hətta özünü qorumağa belə qoşunu yox idi”. Və “başqa çıxış yolu olmadığına görə”, tarixçinin yazdığı kimi, 1118-ci ildə IV David “qıpçaqları çağırmağa məcbur oldu” [17] Nəhayət, tarixçinin yazdığı kimi, çarın seçimi həm də “onun uzun illər qıpçaq xanı Ətrakın qızı və Gürcüstanın qanuni çariçası Quranduxtla evlənməsi” ilə şərtlənmişdi. Bunun ardınca isə o “sadiq adamlarını göndərdi və qıpçaqları çağırdı [18]” Öz qohumunun dəvətini alaraq bütün Şimali Qafqazın qıpçaq ordasının xanı Ətrak, böyük Saruxan(gürc. Şarukan) xanın oğlu, 50 min döyüşçü və onların ailələri ilə Gürcüstana yollandı.[19] . Mətndə “ormotsdaati atasi”, yəni “50 min adam” yazılıb. Başqa sözlə desək, 1118-ci ildə 300 minə qədər qıpçaq Gürcüstana köçdü. Bununla belə Ətrak Gürcüstanın sərhədlərinin oğuzlardan müdafiyəsini öz üzərinə götürürdü, buna görə qıpçaqlar ölkənin cənub-şərqində və şərqində, o cümlədən Ahısqada və, maldarlıq üçün yararlı dağarası vadilərdə yerləşdirildilər. Artıq üç ildən sonra, 1121-ci ildə, Davidin, 45 minini qıpçaqlar təşkil edən 60 minlik ordusu[20] oğuzları darmadağın edərək Tiflisi aldı, və həmin vaxtdan Tiflis Gürcüstanın paytaxtı oldu. Bununla bağlı gürcü tarixçisi sevinclə yazırdı ki “David qıpçaqları nahaq yerə dəvət etmədi, “çünki onların əli ilə bütün İranın qüvvələrini məhv etdi və bütün çarların üzərinə qorxu saldı, və onların köməyi ilə inanılmaz işlər gördü” [21] Çar David tərəfindən gətirilən qıpçaqlar, Gürcü çarlığının müstəqilliyinin və çarın hakimiyətinin möhkəmlənməsində mühüm rol oynadılar. Onların yardımı ilə Şirvan ərazisinə yürüşlər təşkil olundu, Davidin Gəncə atabəyi üzərində 1121-ci ildə Didqor döyüşündəki qələbəyə nail oldu ki, bunun nəticəsində artıq sonrakı 1122-ci ildə Tiflis əmirliyi David tərəfindən alındı. Tezliklə Dmanisi(Dədə Qorqudda Tumanis qalası) və Ani Gürcüstana birləşdirildi.[22]
Lakin heç də həmişə qıpçaqlarla gürcülərin münasibətləri yaxşı olmayıb, bəzən onların arasında ədavət də düşüb. Xüsusi ilə bu onların Şirvana dağıdıcı reydlərin birində baş verib. Belə ki gürcü-qıpçaqlardan iabrət 30 minlik qoşun Şamaxıya yaxınlaşdı və sultan Mahmudun qoşunlarına hücum etdi. İbn əl-Əsir xəbər verir ki, sultanın döyüşçüləri qorxuya düşmüşdülər və sultanın vəziri Şəms-Əd-Din Osman Şirvandan getməyi məsləhət gördü, ancaq Mahmudun qoşunu ilə gürcü-qıpçaq qoşunları arasında həlledici döyüş baş vermədi. Gürcülərlə qıpşaqlar arasında baş vermiş ixtilaf məsələni sultan Mahmudun xeyrinə həll etdi. Şirvanşan sultana tabe oldu [23] Sonrakı Gürcüstan çarları da Şimali Qafqazdan qıpçaq dəstələrini cəlb etməyə davam edirdilər. Belə ki, çar III Georgi(1153-1184) qədim gürcü tarixçisinin dediyi kimi, gərək olduğu ölçüdə “qıpçaqları çağırdığı qədər onlar Gürcüstana gəlirdilər” [24]
Beləliklə, onun hakimiyəti illərində Gürcüstana, gürcü tarixçiləri tərəfindən”yeni qıpçaqlar” (gürc. Kivçakni axalni) adlandırılan daha bir neçə min qıpçaq köçürüldü. Bu azmış kimi, gürcü feodalları ilə mübarizədə o bütövlüklə, saraya yaxınlaşdırdığı və onlara məsuliyyətli , o cümlədən baş komandan, saray və maliyə naziri vəzifələrini verdiyi, qıpçaq hərbi elitasına arxalanırdı. Çariça Tamarın(1184-1213) vaxtında da qıpçaqlar fəal rol oynayırdılar.[25]
Krımskinin dediyi kimi “türk dili Tamarın sarayında istisna deyildi”. Tiflis sarayında qıpçaqlar şərəfləndirilmişdilər və sevilirdilər, bu Şimali Qafqaz və cənubi Rusiya qıpçaqları idi. XII –ci əsrdə qıpçaqofillik gürcü çarlığında irsi ənənə idi, öz xüsusi qıpçaq qvardiyası çarı əhəmiyətli dərəcədə, qoşun üçün özbaşına feodallara, müraciət etmək ehtiyacından azad etmişdi.[26] Çariça Tamarın atası III Georginin vaxtında Kubasar adlı qıpçaq şübhəsiz nüfuz sahibi idi, o belə demək olarsa bütün gürcü qoşunlarının baş komandanı-generalissimusu idi”. 12-ci əsrdə . məşhur Tamarın vaxtında “ Tiflis sarayında ...qıpçaqların başçılarından biri –Sevinc(Söyünc) önə çıxmışdı” yenə orada, 172-173 Bu Gürcüstanın yüksəliş dövrü qıpçaqların sayəsində idi.