Dillərarası

Dillərarası — dillərarası ünsiyyətin müxtəlif aspektlərini və xüsusən də beynəlxalq dilləri ünsiyyət vasitəsi kimi öyrənən dilçiliyin bir qolu. Əsas diqqət çoxdillilik, dillərin qarşılıqlı təsiri, beynəlmiləlçiliklərin formalaşması və bu kimi məsələlərlə bağlı öyrənilən beynəlxalq süni dillərin yaradılması və fəaliyyət göstərməsi proseslərinə verilir. Dillərarası dilçilik Rene Dekartın (1629) əsərlərinin əsasını qoyduğu və Qotfrid Leybniz və başqaları tərəfindən inkişaf etdirilən linqvistik dizayn nəzəriyyəsi əsasında formalaşmışdır.^[1] "İnterlinqvistika" termini 1911-ci ildə yaranıb və onun müəllifi, belçikalı alim Jules Meysmans tərəfindən "ortaq köməkçi dillərin əmələ gəlməsinin təbii qanunları" elmi kimi müəyyən edilib və o, vasitəçi kimi çıxış edə bilən hər hansı dilləri nəzərdə tutur. 20-ci əsrin ikinci yarısından etibarən dillərarası beynəlxalq süni dillərin öyrənilməsinə diqqət yetirir və adətən dilçiliyin beynəlxalq dilləri öyrənən bir qolu hesab olunur. Süni dillərlə bağlı problemlərin əhatə dairəsi ilə əlaqədar olaraq, dillərarası iki əsas bölməyə bölünür: kommunikativ həyata keçirib-almamasından asılı olmayaraq istənilən növ süni dillərə şamil edilən linqvistik dizayn nəzəriyyəsi və dilçilik nəzəriyyəsi.^[2]

Dillərarası termini iki əsas hissədən ibarətdir: "dil" və "arası". "Dil" sözü Azərbaycan dilində və ümumilikdə Türk dillərində danışıq vasitəsini, ünsiyyət formalarını və ya konkret bir dili ifadə edir. Bu söz qədim türkcədən gəlir və dilçilərin fikrincə, ilk dəfə türk tayfalarında insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi olaraq istifadə olunmuşdur. Türk dillərində bu söz çox qədim köklərə sahibdir və eyni mənanı müxtəlif dövrlərdə qoruyub saxlayıb. Bu terminin ikinci hissəsi olan "arası" isə iki və ya daha çox obyektin arasında əlaqə və ya münasibəti ifadə edir. Bu söz Türk dillərində bir şeyin və ya hadisənin arasında olan məkan və ya zaman kəsiyini bildirir. Yəni "dillərarası" ifadəsi dillər arasında olan ünsiyyət, əlaqə və ya qarşılıqlı təsiri ifadə edir.^[3]

"Dillərarası" anlayışı tarixi baxımdan dillər arasındakı tərcümə, ünsiyyət və əlaqəni izah etmək üçün istifadə edilmişdir. Tarix boyu çoxdilli mühitlərdə yaşayan insanlar, dillərarası əlaqələr vasitəsilə ticarət, diplomatiya və mədəniyyət mübadiləsini həyata keçiriblər. Bu proseslər əsrlər boyu müxtəlif imperiyalarda və mədəniyyətlərdə mövcud olub.^[4]

Dillərarası münasibətlərin tarixi çox qədim zamanlara gedib çıxır. İnsan cəmiyyətləri müxtəlif dillərdə danışan qruplarla qarşılıqlı əlaqəyə ehtiyac duymuşlar. Ən erkən dillərarası ünsiyyət ticarət, müharibə və diplomatik əlaqələr zamanı baş verirdi. Mesopotamiya, Misir və Yunan-Roma imperiyaları çoxdilli ərazilərə nəzarət edirdilər və tərcüməçilər vasitəsilə fərqli dillərdə danışan xalqları idarə edirdilər. Dillərarası yazılı kommunikasiya bu imperiyalarda vacib rol oynayırdı.

İslam xəlifəlikləri dövründə, xüsusilə Əməvilər və Abbasilər zamanında dillərarası tərcümə və elmi mübadilə geniş vüsət almışdı. Məsələn, qədim yunan fəlsəfəsi və elmi əsərləri ərəb dilinə tərcümə edilirdi, sonra bu əsərlər Avropa dili mühitlərə keçirdi. Orta əsrlərdə İpək Yolu kimi ticarət yolları dillərarası ünsiyyətin genişləndiyi yerlər idi. Fərqli mədəniyyətlərdən olan ticarətçilər bir-birləri ilə ünsiyyət qurmaq üçün tərcüməçilərdən istifadə edirdilər.^[5]

XX və XXI əsrlərdə qloballaşma dillərarası ünsiyyəti daha da vacib edib. Beynəlxalq təşkilatlar, çoxdilli cəmiyyətlər və internet vasitəsilə dillərarası ünsiyyət məkan və zaman sərhədlərini aşaraq dünya miqyasında yayılıb. Tərcümə texnologiyaları və dil tədris metodları bu dövrdə böyük inkişaf etmişdir. Dillərarası termini həm dilçilikdə, həm də mədəni və ictimai proseslərdə istifadə edilən anlayışdır. O, dillərin bir-birinə təsirini və ya əlaqələrini izah edir və tarix boyu müxtəlif formalar almışdır.^[6]