Gürcüstanda nümayişlər (1978)

Gürcüstanda nümayişlər (1978) (gürc. თბილისის დემონსტრაციები) — 14 aprel 1978-ci ildə gürcü ziyalılarının və digər fəalların Gürcüstan SSR-də, ilk növbədə respublikanın paytaxtı Tbilisidə keçirdikləri kütləvi^[1] mitinqlər. Mitinqlərin səbəbi 1977-ci ildə qəbul edilmiş yeni SSRİ konstitusiyasında gürcü dilinin dövlət dili olması maddəsinin daxil edilməməsi idi.

Gürcüstanda nümayişlər (1978)
Yeni konstitusiyanın qəbul edilməsinə həsr olunmuş poçt bloku. SSRİ poçtu, 1977.
Tarix	14 aprel 1978
Yeri	Tbilisi və Gürcüstan SSR-nin başqa şəhərləri
Səbəbi	Gürcü dilinin dövlət dili statusunu itirməsi təhlükəsi
Nəticəsi	Konstitutsiyada gürcü dilinin dövlət dili olması maddəsi geri qaytarıldı
Münaqişə tərəfləri
gürcülər SSRİ hökumət orqanları

7 oktyabr 1977-ci il tarixində SSRİ Ali Soveti tərəfindən SSRİ-nin yeni əsas qanunu Konstitusiya qəbul edildi. Bununla da 1936-cı il SSRİ Konstitusiyası qüvvədən düşmüş oldu.

SSRİ-nin yeni konstitusiyasını qəbul edilməsi ilə respublikalar yeni konstitusiya layihələrini hazırlamağa başladılar. 1978-ci ildə rus dilində nəşr olunan Gürcüstanın "Zarya Vostoka" qəzeti Gürcüstan SSR konstitusiya layihəsinin 75-ci maddəsini aşağıdakı məzmunla dərc etdi:

Gürcüstan SSR dövlət və ictimai orqanlarda, mədəniyyət və digər qurumlarda rus dilinin istifadəsini təmin edir və onun inkişafına tam qayğı göstərir. Gürcüstan SSR-də, bərabərlik əsasında, əhalinin istifadə etdiyi digər dillər kimi, bütün orqan və qurumlarda rus dilinin sərbəst istifadəsi təmin edilir. Müəyyən dillərin istifadəsində heç bir imtiyaz və ya məhdudiyyətə icazə verilmir.[2]

Lakdin həmin dövrdə qüvvədə olan 1937-ci il konstitusiyasında dil haqqında maddə belə yazılmışdı:

Gürcüstan SSR -in dövlət dili gürcü dilidir. Gürcüstan SSR ərazisində yaşayan milli azlıqlara həm mədəni, həm də dövlət müəssisələrində öz ana dilini sərbəst inkişaf etdirmək və istifadə etmək hüququ verilir. Maddə 156. 1937 -ci il Gürcüstan SSR Konstitusiyası.

Beləliklə, əgər yuxarıdakı ifadə qəbul edilsəydi, gürcü dili Gürcüstan SSR-in dövlət dili statusunu itirərdi.

Tələbə və tədris mühiti arasında, yeni Gürcüstan konstitusiyasına görə, gürcü dilinin artıq dövlət dili olmayacağı barədə şayiələr dolaşmağa başladı. Mitinqlər özbaşına başlamadı. "Gürcü-Film" in direktoru Rezo Çxeidzenin qızı, Tbilisi Dövlət Universitetinin tələbəsi Tamriko Çxeidze nümayişə çağırış vərəqələri paylayırdı.^[2]

Hadisələr, iki dilliliyin və hətta çoxdilliliyin artıq standart, milli respublikaların qalan hissəsi və SSRİ muxtariyyətləri üçün qanuni olaraq təsdiqlənmiş bir təcrübəyə çevrildiyinə görə, gürcü ziyalılarının rus dili ilə yanaşı, gürcü dilinin də rəsmi dil olaraq Gürcüstan dilini qorumaq istəyi ilə meydana çıxmışdı.

Uzun müddət qayda istisnası üç Zaqafqaziya respublikasına aid idi. Azərbaycanda konstitusiyanın dəyişdirilməsi fəal etirazlara səbəb olmadı, Ermənistanda vəziyyət daha gərgin idi, ancaq Zaqafqaziya respublikalarının dövlət dillərinə dair konstitusiyanın maddələri eyni olsa da, yalnız Gürcüstanda kütləvi etiraz aksiyaları başladı.^[3]

Gürcüstan SSR Ali Soveti və onun birinci katibi Eduard Şevardnadzenin rəhbərlik etdiyi respublikanın partiya aparatı etirazları ehtiyatla, lakin israrla dəstəklədi. Nəticədə, Şevardnadze mitinqçilərə Sovet Gürcüstanının yeni konstitusiyasının 75 -ci maddəsinin mətnini oxudu:

Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili gürcü dilidir. Gürcüstan SSR gürcü dilinin hərtərəfli inkişafı üçün dövlət qayğısı göstərir və dövlət və ictimai orqanlarda, mədəniyyət, təhsil müəssisələrində və digər sahələrdə istifadəsini təmin edir. Gürcüstan SSR-də dövlət qurumlarında və təşkilatlarda əhalinin istifadə etdiyi rus və digər dillərdən sərbəst istifadə təmin edilir. Müəyyən dillərin istifadəsində heç bir imtiyaz və ya məhdudiyyətə icazə verilmir. 1978-ci il Gürcüstan SSR Konstitusiyası

Gürcü əhalisinin dil məsələsindəki fəallığı bir neçə faktorla izah edildi. Etirazların əksəriyyəti, rəsmi Kremlin özünün yerli əhalini təşviq edən milli güzəşt siyasətindən qaynaqlanırdı. Belə ki, mərkəzi hakimiyyət tərəfindən edilən "milli-mədəni" güzəşt, respublikaların milli elitalarının millətçi fəallığını daha da stimullaşdırdı. Əsasən partiyanın orta təbəqəsinin nümayəndələri, iqtisadi nomenklatura və ziyalılar tərəfindən "yerli hakimiyyətin özəlləşdirilməsinə" davamlı olaraq icazə verildi. Kreml və Gürcüstanın hakim elitaları arasında birbaşa qarşıdurmanın qarşısını almaq üçün mitinqlər Gürcüstan hakimiyyəti tərəfindən "gənclərin təşəbbüsü" kimi təqdim edildi. Tiflisli gürcü tələbələr xüsusilə fəal idi. Tiflis Dövlət Universiteti 1976-cı ildə texniki kursların bir hissəsinin rus dilində tədris edildiyi və Gürcüstan milli ziyalılarının gizli və aşkar narazılığına səbəb olduğu xüsusi olaraq vurğulandı. Nümayişə 100 minə qədər adam qatılmışdı.

Maraqlıdır ki, gürcülərin milli kimliyi və ana dili kimi gürcü dilinin mövqeyi uzun müddət idi ki, ruslar tərəfindən birbaşa təhdid olunmurdu. Çünki 1960-cı illərin əvvəllərindən bəri Gürcüstanın rus əhalisi intensiv şəkildə azalırdı. Onlar Rusiyaya köçürdülər. 1970-ci illərin sonlarında Zaqafqaziya respublikalarının ruslaşdırılmasının qarşısı alınmaz hala gəldi. Ancaq mahiyyəti etibarilə universal və Avropa dili olan rus dili və rus mədəniyyəti, respublikanın gürcüləşməsindən qorxaraq titullu gürcü elitasının muxtariyyətlərin digər milli elitlərinin artan ambisiyaları arasında hələ də tampon rolunu oynayırdı.

Buna görə də gürcülərin mitinqləri Gürcüstan milli elitasının Gürcüstanın çoxsaylı milli azlıqları ilə münasibətlərini çətinləşdirdi. 29 mart 1978-ci ildə Abxaziyanın Qudaut rayonunun bir neçə kəndində toplantılar keçirildi və orada "130 məktubu" imzalandı və gürcülərin kütləvi şəkildə Abxaziya ərazisinə köçürülməsinin dayandırılması tələbləri səsləndirildi. Nəticədə, Abxaziya Muxtar Respublikası yeni konstitusiyaya görə, 3 rəsmi dil aldı: abxaz, gürcü və rus.^[1][4]

Nümayiş nəticəsində gürcü dili respublikada yeganə dövlət dili olaraq qaldı. Gürcüstandakı etirazlar, sovet rejiminin rusdilli rəhbərliyinin yerli milli elitalara gücünün çatmaması ilk siqnal oldu. Yerli hakimiyyətin qələbə çalması sovet rejiminin digər respublikalarda apardığı milli siyasətini şübhə altına aldı.

Həmən günün şərəfinə 14 aprel müstəqil Gürcüstanda Ana Dili Günü kimi qeyd olunur.

• 14 აპრილი — დედაენის დღე, რადიო «თავისუფლება». 14 აპრილი, 2011 (gürc.)