Iris kerneriana

Iris kerneriana (lat. Iris kerneriana) — bitkilər aləminin qulançarçiçəklilər dəstəsinin süsənkimilər fəsiləsinin süsən cinsinə aid bitki növü. Türkiyədə yetişən ətirli, sarı çiçəklərdir. Mülayim bölgələrdə dekorativ bitki kimi becərilir.[1]

Iris kerneriana
Elmi təsnifat
Domen:
Eukariotlar
Klad:
Diaphoretickes
Ranqsız:
Arxeplastidlər
Aləm:
Bitkilər
Klad:
Streptofitlər
Klad:
Embryophytes
Klad:
Polysporangiophytes
Klad:
Tracheophytes
Klad:
Toxumlu bitkilər
Klad:
Çiçəkli bitkilər
Klad:
Birləpəlilər
Dəstə:
Qulançarçiçəklilər
Fəsilə:
Süsənkimilər
Yarımfəsilə:
Iridoideae
Triba:
Irideae
Cins:
Süsən
Növ:
Iris kerneriana
Beynəlxalq elmi adı

Təsviri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tez-tez daha böyük yarpaqları olan Iris halophila ilə qarışdırılır.[2] Çiçəklərin rəngindən başqa digər bir çox xüsusiyyətləri ilə İris sintenisii ilə də bənzərdir.[3]

Uzun, nazik köklərə malikdir.[4] Bu, bitkilərin sürünən dəstələrini əmələ gətirə bilər.[5]

Nazik,[6] otabənzər,[7] parlaq və ya solğun yaşıl yarpaqları var.[5][8] 30 santimetr (12 düym) uzunluğuna,[4] 2–3 mm (nadir hallarda 1 sm) eninə qədər böyüyə bilərlər.[2] Iris graminea-dan daha sıxdırlar.[8]

Çiçək sapları normal olaraq dar yarpaqlardan daha uzun olur.[8][9] 20–45 santimetr arasında hündürlüyə qədər böyüyə bilərlər.[10][11][12] Çox nadir hallarda 55 santimetrə çatırlar.[2][13]

Aid olduğu cinsin digər növlərinə nisbətən daha geniş çətirə malikdir və sapda 2–4 çiçək açır.[4][7][14] Geniş şəffaf hüdudları olan kasayarpaqları var.[2]

Ətirli çiçəklər[4][10][13] yaz və yazın əvvəllərində,[4][5][6] may-iyul ayları arasında görünməyə başlayır.[2][5][12] Çiçəklər bir sıra sarı rəng çalarlarında: kükürdü sarı,[4][8][14] limon sarısı,[3][7][14] saman sarısı,[4][10] solğun sarı[5][7][13] və tutqun krem rəngində[8][9][13] ola bilər. Çiçəklər 5–12 diametrində olur.[2][7] 2 cüt, 3 böyük tək yarpağı var.[5]

Biokimya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İrislərin çoxu diploid olduğundan, iki dəst xromosoma sahibdir. Bu, hibridləri və qruplaşmaları təsnif etmək üçün istifadə edilə bilər.[5] 2n =18 sayına malikdir.[13][15] Bu rəqəm La Cour, (lakin nəşr olunmamış) və Lenzin hər ikisi tərəfindən 1963-cü ildə, 2n = 18 olaraq sayılmışdır.[10]

2011-ci ildə, Türkiyədən gələn 3 növ yerli iris içərisində müxtəlif uçucu kimyəvi birləşmələrin tapılması üçün bir iş aparıldı. Iris pseudacorus, Iris kerneriana və Iris sofarana, Beyşehir və Trabzonda becərilərək toplanmışdı. Qaz xromatoqrafiyası və kütləvi spektrometriya metodlarından istifadə edildi. Araşdırmalarda İris kerneriana çiçəklərində α-kessil asetat (14.7%), longipinene (10.8%), kaprit turşusu (10.6%), heptakosan (10.2%), heksadekanoik turşusu (9.5%) aşkar edilidi. Iris kerneriana kökləri tetradekanoik turşusu (31.5%), heptakosan (10.0%), α-kessil asetat (9.5%), nonakosan (8.8%) və 6-metil-5-hepten-2-bir (7.7%) ehtiva edirdi. Iris kerneriana-da isə nonakosan (18.3%), heptakosan (16.7%), pentakosan (10.3%) və trikosan (6.0%) aşkar edildi.[16]

2013-cü ildə, Iris növlərinin müxtəlif kimyəvi birləşmələri üzərində aparılan bir araşdırma zamanı, İris soforana və Iris kerneriananın sapılarında b-iron, Iris kerneriananın saplarında trans-bionon-5,6-epoksid olduğu aşkar edildi.[17]

Taksonomiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Latınca adı olan kerneriana Avstriya botaniki və Vyanadakı Botanika professoru Anton Kerner von Marilauna (1755–1830) aiddir.[18][19]

Bitkinin adı Paul Friedrix Auqust Asxerson və Paul Ernst Emil Sintenis tərəfindən 1884-cü ildə nəşr edilmişdir.[20] Lakin bitkinin təsvirini əlavə etmədikləri üçün etibarlı şəkildə yayımlanmadı. 1892-ci ildə Beyker "Iridaceae'nın rəhbəri" 16-cı cilddə bu barədə bir məqalə dərc etdi. Lakin 1892-ci il avqust-noyabr aylarında, lbunun Iris orientalisin sinonimi olduğunu düşündü.[21]

Daha sonra Iris kerneriana olaraq 1 fevral 1936-cı ildə nəşr olundu.[10] Birləşmiş Ştatların Kənd Təsərrüfatı Naizrliyi tərəfindən 4 aprel 2003-cü ildə təsdiq edilmişdir.[20] Iris kerneriana, Kral Bağçılıq cəmiyyəti tərəfindən qəbul edilmiş bir addır.[19]

Yayılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qərbi Asiyanın kiçik bir mülayim bölgəsi üçün tipikdir.[20]

Şimali Türkiyədə,[6][9][19] Bolunun şərqindən Ərzuruma və cənubda Kaz Dağından Ankaraya qədər tapılır.[2] O cümlədən Amasya şəhəri və Direkli, Yassucal və Abacu kəndləri ətrafında aşkar edilmişdir.

Iris kerneriana açıq şam meşələrində, quru otlu çəmənliklərdə və quru torpaqlarda,[2][6][14] dəniz səviyyəsindən 300–2300 m yüksəkliklərdə yetişir.[2]

Becərilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Avropada və İngiltərədə yetişdirilməsi çətindir.[12]

Neytral olaraq bir qədər turşulu,[22] qidalı maddələrlə zəngin çınqıllı torpaqlarda böyüməyə üstünlük verir. Əhəngli torpaqları sevmir.[4] Tam günəşli mövqelərə üstünlük verir.[2][8][12] Yazda, böyümək dövründə sərbəst axan su olmalıdır.[6][14] Ayrıca, payız zamanı yuxusuz dövrdə bir qədər su içməlidir.

Bu növlərin bağ daxilində becərilməsinin çətil olduğu bilinir.[5][14] Əkildikdən sonra narahat olmağa təşəbbüs göstərir, kolluqlar bir neçə il (ideal şəkildə 10–15 il) eyni ərazidə qalmalıdır. Bu növü rododendronla birlikdə torfun içində də böyütmək olar.[9] Kyu kral botanika bağlarında böyüdülməsi mümkündür.[5]

Çoxaldılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Iris kerneriana vegetativ yolla və ya toxum yetişdirməklə də yayıla bilər.[22] Uyğunlaşma probleminə görə toxum yetişdirmə ən yaxşı seçimdir. Toxumlar irisdəki qurudulmuş toxum kapsulalarından toplana bilər (çiçəkləndikdən sonra). Toxumlar istənilən vaxt əkilə bilər, ancaq qış və ya yazın əvvəli daha yaxşı nəticələr verir, çünki nəm şəraitdə soyuğa üstünlük verirlər. Toxumlar çox incə bir qum təbəqəsi və ya çınqıl ilə örtülməlidir. Toxum cücərmək üçün çox uzun vaxt tələb edir, bəzən aylarla görünmür. Bu müddət 6–12 aya qədər uzana bilər.[6]

Zəhər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bir çox digər iris növləri kimi, bitkinin əksər hissəsi zəhərlidir (xüsusən kök və yarpaqlar) və əgər yeyilərsə mədə ağrısı və qusmayla nəticələnə bilər. Bitki ilə işləmək dəri qıcıqlanmasına və ya allergik reaksiyaya səbəb ola bilər.[22]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Phillips, Roger; Rix, Martyn. Perennials Vol. 1. Pan Books Ltd. 1991. səh. 188. ISBN 9780330327749.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Phillips, Roger; Rix, Martyn. Perennials Vol. 1. Pan Books Ltd. 1991. səh. 188. ISBN 9780330327749.
  3. ↑ 1 2 Dykes, William Rickatson. "Handbook of Garden Irises" (PDF). beardlessiris.org (The Group for Beardless Irises). 2009. 3 November 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 1 November 2014.
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Cassidy, George E.; Linnegar, Sidney. Growing Irises (Revised). Bromley: Christopher Helm. 1987. səh. 146. ISBN 978-0-88192-089-5.
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Austin, Claire. Irises: A Gardener's Encyclopedia. Timber Press, Incorporated. 2005. ISBN 978-0881927306. OL 8176432M.}
  6. ↑ 1 2 3 4 5 6 "Iris kerneriana". plant-world-seeds.com. 3 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2015.
  7. ↑ 1 2 3 4 5 Christopher Bricknell, redaktorGardeners' Encyclopedia of Plants and Flowers. Dorling Kindersley. 1994 [1989]. səh. 522. ISBN 978-0751301472.
  8. ↑ 1 2 3 4 5 6 "Spuria Irises". herbs2000. 21 April 2005 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 January 2015.
  9. ↑ 1 2 3 4 Stebbings, Geoff. The Gardener's Guide to Growing Irises. Newton Abbot: David and Charles. 1997. səh. 61. ISBN 978-0715305393.
  10. ↑ 1 2 3 4 5 Franco, Alain. "(SPEC) Iris kerneriana Aschers. & Sint. ex Baker". wiki.irises.org (American Iris Society). 20 April 2010. 31 October 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 September 2014.
  11. ↑ "Iris kerneriana". gardenaway.com. 11 February 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2015.
  12. ↑ 1 2 3 4 "Iris kerneriana". jardinsdugue.eu. 21 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2015.
  13. ↑ 1 2 3 4 5 "Iris summary" (PDF). pacificbulbsociety.org. 14 April 2014. 16 May 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 23 November 2014.
  14. ↑ 1 2 3 4 5 6 "Iris kerneriana". rareplants.co.uk. 11 February 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2015.
  15. ↑ Ozkan, Mustafa; Kandemir, Nezahat; Senel, Gulcan. "Karyological study on some endemic Iris L. (Iridaceae) species from Turkey" (PDF). Pakistan Journal of Botany. 33 (2). 2001: 167–171. 11 February 2015 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 February 2015.
  16. ↑ Başera, Kemal H.C.; Demircia, Betül; Orhanb, Ilkay Erdogan; Kartalc, Murat; Sekeroglud, Nazim; Senerb, Bilge. "Composition of Volatiles from Three Iris Species of Turkey". Journal of Essential Oil Research. 23 (4). 2011: 66–71. doi:10.1080/10412905.2011.9700471.
  17. ↑ Kukula-Koch, Wirginia; Sieniawska, Elwira; Widelski, Jarosław; Urjin, Otgonbataar; Głowniak, Paweł; Skalicka-Woźniak, Krystyna. "Major secondary metaboloities of Iris spp". Phytochemistry Reviews, Fundamentals and Perspectives of Natural Products Research. 12 (4). 2013: 51–80. doi:10.1007/s11101-013-9333-1. 27 January 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2015.
  18. ↑ Smith, A.W.; Stearn, William T. A Gardener's Dictionary of Plant Names (Revised). Cassell and Company (1963 tarixində nəşr olunub). 1972. səh. 186. ISBN 978-0304937219.
  19. ↑ 1 2 3 "Iris kerneriana". rhs.org.uk. 3 March 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2015.
  20. ↑ 1 2 3 Iris kerneriana: GRIN saytında informasiya
  21. ↑ "Iridaceae Iris kerneriana Asch. & Sint. ex Baker". ipni.org (International Plant Names Index). 11 June 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2015.
  22. ↑ 1 2 3 "Iris kerneriana". davesgarden.com. 11 April 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 February 2015.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]