Kadeş müqaviləsi

Kadeş müqaviləsi və ya Misir-Het sülhü — eramızdan əvvəl XIII əsrin əvvəlində Misir hökmdarı II Ramzeslə Het hökmdarı Hattuşili arasında imzalanan Kadeş sülhü yazılı tarixdə məlum olan ilk sülh müqaviləsi kimi önəmli yer tutur.

Kadeş müqaviləsi
Müqavilənin İstanbul Arxeologiya Muzeyində saxlanılan orijinal mətni
Yaranıb	e.ə 1259
Tarixi	1828 (misir) və 1906 (het)
Saxlanılır	Xattusa
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sülh Akkad və Misir dillərində imzalanmışdı. Gümüş lövhə üzərində akkadca cızılan mətn Misirə göndərilmiş, lakin indiyədək o nümunə tapılmamışdır. Lövhə daha sonra Misir dilinə çevrilərək Karnakdakı məbəd divarlarına həkk edilmişdir. Eyni mətnin nümunələri Göbəşyeyən kəndində arxivində tapılmışdır. Bir növ hücum etməmək haqqında bağlanan sülhə görə, hər iki başçı bir-birilərinə qarşı daha savaşmayacaq və lazım gələrsə, ümumi düşmənə qarşı müttəfiq olacaqdı. Günahkarların öz ölkələrinə geri qaytarılması məsələsində də razılığa gəlinmişdi. Bu anlaşmanın Misir və Het nümunələrinin tapılması qədim dövr tarixşünaslığının ən gözəl tapıntılarından sayılır. Sülh müqaviləsi, böyük ehtimal ki, ortaq bir komissiyanın fəaliyyəti nəticəsində ərsəyə gəlmiş və ilk təklifin Het hökmdarından gəldiyi düşünülür. Hattuşili Ramzesə yazırdı: "Qardaşım üçün gümüş lövhə hazırlatdım və ona göndərdim. Sən də gümüş lövhə hazırlat və mənə göndər". Ramzesin Mira hökmdarına yazdığa məktubda isə "Mən dostumla and içdim, ona qarşı savaşda sənə yardım edə bilmərəm" ifadəsi işlənmişdi. III Hattuşili isə Kadaşman-Enlilə "Misir hökmdarı ilə mən qardaş olduq və bu qərarı verdik: Biz qardaşıq və bunun üçün düşmənə qarşı birlikdə savaşacaq və dosta qarşı da birgə dost olacağıq", — deyə yazmışdır.

Başqa bir fikrə görə, yazılı tarixdə ilk müqavilə Akkadla Elam arasında imzalanmışdır. Həmin müqavilənin də şərtləri eynilə bunun kimi sadə və lakonik idi: "Dostun dostumdur, düşmənin düşmənim!"^[1]

Kadeş müqaviləsi, eramızdan əvvəl 13-cü əsrin əvvəllərində Kadeş döyüşünə son qoyan Misir fironu II Ramzes və Het kralı III Hattuşili arasında bəzi mənbələrə görə e.ə. 1285-ci ildə, bəzi mənbələrə görə e.ə. 1280-ci ildə, bəzi mənbələrə görə isə e.ə. 1289-cu ildə bağlanmış və Suriya ərazilərinin yenidən bölüşdürülməsi ilə nəticələnmiş sülh müqaviləsidir.

Yaxın Şərqdə imzalanan ilk müqavilə xüsusiyyətinə malikdir. Bu, indiyə qədər qeydə alınmış ən qədim beynəlxalq müqavilə olsa da, daha qədim müqavilələrin mövcudluğu da sübut edilmişdir. Əvvəlcə Akkad dilində yazılmış, sonra isə Misir dilinə və Het dilinə də kopyalanan və bərabər şərtlərlə imzalanmış müqavilənin gil tabletdən surəti, 1906-cı ildə Het dövlətinin paytaxtı olan Xattusa (Boğazköy) şəhərindəki qazıntılar nəticəsində tapılmışdır.

Suriya, eramızdan əvvəl XIII əsrdə Het hökmdarı Muvatalli və Misir fironu II Ramzesin hədəfində idi. Onlar Suriyada öz hegemonluqlarını təmin etməyi qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Bu məqsəd tərəfləri e.ə. 1274-cü ildə indiki Suriya və Livan sərhədində, Orentos çayı üzərindəki Kadeş şəhərində üz-üzə gətirdi.

II Ramzes bu döyüşə 20 min döyüşçü və 2 min döyüş arabası ilə qatılmışdı. Ordu əsasən xəncər və 90 metrlik hədəfi dəqiq vuran kamanlarla silahlanmışdı.

Hetlər isə Misirin düşmənləri — Naharina, Karkemiş, Kadeş, Uqarit və Halpa çarları ilə birləşərək, 37 min nəfərlik piyada, 3500 döyüş arabasına malik ordu hazırlamışdı. Misirlilərin döyüş arabasından fərqli olaraq hetlərə məxsus arabaların heyəti üç nəfərdən ibarət olmaqla, ağır və az manevrli idilər. Bu döyüşdə hetlər ilk dəfə dəmir kəsici silahdan istifadə etmişdilər.

Het kralı Muvatalli Misir ordusu ilə açıq döyüşdən çəkinirdi. Onun ordusu sayca çox olsa da, nizamsız idi və əsasən muzdlulardan təşkil edilmişdi. Orduda başqa xalqların, köçəri tayfaların olması ona rəhbərliyi xeyli çətinləşdirirdi. Belə nizamsız ordu ilə mütəşəkkil Misir ordusuna qalib gəlmək çox çətin idi. Het padşahı hərbi gücdən çox, hiylə ilə qalib gəlməyə ümid bəsləyirdi. O, elə bu yola da əl atdı.

E.ə. 1274-cü ilin aprelində Misir gözətçiləri iki bədəvini tuturlar. Onlar Ramzes uğrunda vuruşmaq istədiklərini, Het dövlətinin paytaxtı Xattusa şəhərinin hakiminin yerində olmadığını deyirlər. Ramzes bu deyilənlərdən şübhələnmir və dərhal Kadeşə hücum edir. Nəticədə ordusunun 20–30 km aralıda olan dəstələri bu hücuma qoşula bilmirlər. Belədə Ramzes öz qrupu ilə tək qalır.

Bir qədər sonra misirlilər daha iki heti ələ keçirirlər. Onlar bədəvilərin yalan söylədiklərini, bunun bir tələ olduğunu və hetlərin qoşununun Kadeş həndəvərində, şəhərdən şərqdə yerləşdiyini bildirirlər.

Bu arada Muvatalli 1000 ədəd döyüş arabasını Orentes üzərindən misirlilərin Ra dəstəsinə həmlə etmək üçün göndərir. Bunu gözləməyən misirlilər böyük itkilər verərək, geri çəkilməyə məcbur olurlar. II Ramzes Amon dəstəsi ilə Ranın geri çəkilməsindən və Ptah və Set dəstələrinin xeyli aralı olmasından çıxılmaz vəziyyətə düşür. Belə olan halda hetlər qələbəyə arxayınlaşırlar. Lakin sahil istiqamətindən Kadeşə yollanmış növbəti Misir dəstəsinin yetişməsi döyüşün taleyinə təsir edir, II Ramzes mühasirəni yara bilir. Bunu görən Muvatalli qaçan misirlilərin təqibini dayandıraraq, Orentes çayının şərq sahilində qərar tutmağa məcbur olur. Lakin II Ramzes az qüvvə ilə duruş gətirə bilməyəcəyindən öz dəstələrini toplayaraq, döyüşdən kənar qalmış Ptah və Set dəstələrinin mövqelərinə çəkilir.

II Ramzes öz məqsədinə — Kadeşin fəthinə nail ola bilmir. Uğrunda müharibə gedən ərazilər hetlərin əlində qalır.

Sülh müqaviləsi II Ramzes ilə Muvatallinin varisi III Hattusilis tərəfindən imzalanır. Bu müqavilə sülh, qardaşlıq, xarici təcavüzün və daxili siyasi münaqişələrin dəf edilməsində əməkdaşlıq haqqında məlum olan ən qədim müqavilələrdən biri, bəlkə də birincisidir.

Müqavilənin qısa mətni belədir: "Qoy əbədiyyətə qədər tanrı Misirin böyük hökmdarı və Het ölkəsinin böyük hökmdarı arasında bu müqaviləyə uyğun olaraq düşmənçilik yaranmasına imkan verməsin. Qoy Het ölkəsinin böyük hökmdarının övladları Misirin böyük hökmdarı Ramzesin övladları ilə qardaş olsunlar və sülh şəraitində yaşasınlar. Qoy Misirin böyük hökmdarı Ramzes hər hansı bir yeri tutmaq məqsədilə heç vaxt Het ölkəsinə hücum etməsin".

Müqaviləyə əsasən, Suriya və Finikiyanın çox hissəsi hetlərin, Cənubi Finikiya, Cənubi Suriya və Fələstin isə Misirin nüfuz dairəsində qalır.^[2]

Qədim Misirdə II Ramzes taxta çıxmış və ümumiyyətlə memarlıq baxımından ölkəsini gözəlləşdirmişdi. Ayrıca nizam qurmaq və ölkəsinin gücünü göstərmək üçün bəzi hərbi ekspedisiyalarda həyata keçirmişdir. Bununla yanaşı o, ölkəsinin Het Dövləti ilə siyasi və iqtisadi problemlərinin həllini də öz çiyinlərinə götürmüşdü. Kadeş müharibəsi hakimiyyətinin ən vacib hadisələrindən biridir. Müharibənin səbəbi e.ə. 13-cü əsrin əvvəllərində Misir və Het dövlətlərinin bərabər qüvvəyə çevrilmələri, padşah Muvatallinin ölkənin sərhədlərini dəyişdirmək istəyi, I Suppiluliuma dövründə Het şahzadəsi Zannanzanın şahbanu Ankesenamonla evlənmək üçün Misirə gedərkən yolda misirlilər tərəfindən öldürülməsi, bu iki böyük dövlətin iqtisadi maraqlarının Şimali Suriya ərazisində birləşməsi idi. Digər bir səbəb, Het hakimiyyəti altında olan Amurru şəhər dövlətinin Misir tərəfinə keçməsidir. Kadeş yaxınlığında iki böyük ordu görüşdü və burada müharibə aparılmışdır.

Kristian Jak "Ramzes: Kadeş vuruşması" kitabında II Ramzesin böyük bir müvəffəqiyyət qazandığından, Het qoşunlarının darmadağın edilməsindən və o dövrün Het hökmdarı olan II Muvatallinin sülh üçün yalvardığından yazır. Əslində nə Misir, nə də Het dövlətinin Kadeş vuruşmasının əsl qalib olduğunu söyləmək olmaz. Ancaq Misir mənbələrinə baxmadan obyektiv bir yanaşma olarsa Hetlilərin hərbi baxımdan daha müvəffəqiyyətli olduğunu söyləmək olar. Müharibədən sonra III Hattuşili dövründə II Ramzeslə Kadeş müqaviləsi ilə imzalanmışdır. Müqavilənin Şərqdəki Assuriya təhlükəsinə qarşı da edildiyini iddia etmək olar.

Müqavilə mətnində "Misir dövlətinin padşahı, böyük padşah, Misir ölkəsinin qəhrəman padşahı, əzəmətli padşah, qəhrəman Re-masesa-mai Amananın (II Ramses), Hatti ölkəsinin böyük padşahı Hattuşili ilə dostluq, qardaşlıq və böyük səltənətlərini davam etdirmək üçün bağladıqları müqavilədir" deyilir.

Müqavilənin məzmunu iki vacib qərarı ehtiva edir.

• Ölkələr, daxili və ya xarici olaraq iki ölkədən birinə edilən hər hansı bir hücumda bir-birlərinə yardım göndərəcəklər.
• Misirdən Hatti ölkəsinə və ya Hatti ölkəsindən Misirə qaçanlar ölkələrinə qaytarılacaqlar, ancaq ağır cəzalandırılmayacaqlar.

Müqavilənin qısa mətni belədir: "Qoy gələcəkdə, əbədiyyətə qədər tanrı Misirin böyük hökmdarı və Het ölkəsinin böyük hökmdarı arasında bu müqaviləyə uyğun olaraq düşmənçilik yaranmasına imkan verməsin. Qoy Het ölkəsinin böyük hökmdarının övladları Misirin böyük hökmdarı Ramzes Meriamunun övladları ilə qardaş olsunlar və sülh şəraitində yaşasınlar. Qoy Misirin böyük hökmdarı Ramzes hər hansı bir yeri tutmaq məqsədilə heç vaxt Het ölkəsinə hücum etməsin". Müqavilənin mətnində daha sonra deyilirdi:

1). Əgər hər hansı bir düşmən Misirin böyük hökmdarı Ramzesin torpaqlarına hücum edərsə və o, Het ölkəsinin böyük hökmdarına "Mənimlə düşmənə qarşı qalibiyyətli qoşununla birgə çıxış et deyə müraciət edərsə, Het ölkəsinin böyük hökmdarı gələcək və onun düşmənlərini darmadağın edəcək. Və əgər Het ölkəsinin böyük hökmdarı şəxsən özü gəlmək istəməsə, o, ləngimədən öz piyada və cəng arabalarından ibarət qoşunu göndərəcək və onlar onun düşmənlərini darmadağın edəcək.

2). Əgər Misirin böyük hökmdarı Ramzes Meriamun öz xidmətçilərinə qəzəblənərsə və ya onlar Ramsesə qarşı hər hansı bir çıxış edərlərsə və o, onları darmadağın etmək istəyərsə Het ölkəsinin hökmdarı onunla birlikdə olacaq və Ramzesin qəzəblənməsinə səbəb olanların hamısını məhv edəcək.

3). Əgər hər hansı bir düşmən Hetin böyük hökmdarının torpaqlarına hücum edərsə və o, Misir ölkəsinin böyük hökmdarına müraciət edərsə, Misir ölkəsinin böyük hökmdarı gələcək və onun düşmənlərini darmadağın edəcək.

4). Əgər böyük Het hökmdarının qulluqçuları ona qarşı qalxarlarsa, onda, Ramzes Meriamun da müqaviləyə uyğun olaraq onunla birlikdə olacaq. Və əgər Het ölkəsinin hökmdarı "Mən öldükdən sonra qoy, Ramses Meriamun böyük Het hökmdarının varisinə köməyə gəlsin", — deyərsə onda, o, gəlsin.

5). Əgər hansı bir əyan Misir torpağından Het ölkəsinin hökmdarının yanına qaçarsa və yaxud Ramzes Meriamuna tabe olan Asiyadakı hər hansı bir şəhər ondan ayrılarsa və o, Het hökmdarına müraciət edərsə qoy, böyük Het hökmdarı onları qəbul etməsin və əmr etsin ki, onları ağaları Ramzes Meriamuna qaytarsınlar. Və əgər hər hansı bir əyan Het ölkəsindən qaçaraq böyük Misir hökmdarı Ramzesin yanına gələrsə yaxud hər hansı bir şəhərli, hər hansı bir kəndli… Ramsesin yanına gələrsə, qoy, Ramzes onları qəbul etməsin və əmr etsin ki, onları Het hökmdarına qaytarsınlar.

6). Əgər Misir torpaqlarından 1, 2 və ya 3 adam qaçarsa və Het hökmdarın yanına gələrlərsə, qoy, Het hökmdarı onları tutsun və böyük Misir hökmdarına qaytarmağı əmr etsin. Ramzes Meriamuna qaytarılacaq adama gəldikdə isə qoy, ona qarşı bu cinayətlə bağlı heç bir iş qaldırılmasın. Qoy, onun evini, arvad və uşaqlarını məhv etməsinlər, qoy, onun özünü öldürməsinlər. Qoy onun gözlərinə, qulaqlarına, ayaqlarına xətər yetirməsinlər. Qoy ona qarşı hər hansı cinayətə görə də iş qaldırmasınlar. Eyni qaydada Het ölkəsindən adamlar, fərdi yoxdur, 1, 2 və ya 3 nəfər olsun, qaçıb böyük Misir hökmdarının yanına gələrlərsə, qoy böyük Misir hökmdarı Ramzes onları tutsun və böyük Het hökmdarına qaytarmağı əmr etsin və qoy böyük Het hökmdarı da onların cinayətləri ilə bağlı heç bir iş qaldırmasın, evlərini, arvad və uşaqlarını məhv etməsin, özünü öldürməsin, qulaqlarına, ağzına, ayaqlarına heç bir xətər gətirməsin, ona qarşı başqa bir cinayət işi qaldırmasın".

Müqaviləni nəzərdən keçirdikdə görürük ki, heç bir bənddə Misirlə Het şahlığının sərhədindən danışılmır. Amma bütün məlumatlara görə aydın olur ki, II Ramzes Misirin Asiya torpaqlarını genişləndirə bilmədi. Suriya və Finikiyanın çox hissəsi hetlərin, yalnız Cənubi Finikiya, Cənubi Suriya və Fələstin Misirin nüfuz dairəsində qaldı.^[3]

Bu günə qədər qeydə alınmış və tapılmış ən qədim beynəlxalq müqavilədir. Boğazköy (Xattusa) qazıntılarında tapılan gil tablet nümunəsi, İstanbul Arxeologiya Muzeyində sərgilənir, razılaşma mətninin böyüdülmüş nüsxəsi isə Nyu-Yorkdakı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının binasında nümayiş etdirilir.

• Yusifov Y. Qədim Şərq tarixi. B., 1995
• Авдиев В.И. Военные история древнего Египта. т.2. М., 1959
• Авдиев В.И. История Древнего Востока. М., 1970
• История дипломатии. II изд., т. I. М., 1959
• Кузишина Н.И. ИсторияДревнего Востока. М., 1978
• Маккуин Дж. Хетты и их современники в Малой Азии. М., 1983
• Межгосударственные отношение и дипломатия на Древнем Востоке. М., 1987
• Перепелкин Ю.Я. Переворот Амен-Хотепа IV. М., 1967