Kalmık xanlığı (Torqout xanlığı; kalm. Хальмг хана улс) — XVII–XVIII əsrlərdə kalmıkların dövlətləri.
Xanlıq noyonların başçılığı ilə uluslardan təşkil olunmuşdu. Uluslar aymaklara və xotonlara bölünürdü. Bu bölümləri də zaysanqlar idarə edirdi. Xanlıqda məhkəmə zarqo, hakim zarquçu adlanırdı.
Buxara xanlığında çəkişmələrdən istifadə edən Səfəvilər Xorasanı tutdular. Şah I Abbasa arxalanan Xarəzm feodalı Xoca Məhəmməd 1598-ci ildə Ürgəncdə möhkəmləndi. Kalmık tayfaları Mavərənnəhrdən sıxışdırıldı.
XV əsrdən XVI əsrin ikinci yarısına qədərki dövrdə Qazax-Kalmık münasibətləri haqqında bilgilər çox azdır. Bir-birinə qonşu iki köçəri topluluğun hər cür genişlənmə hərəkətləri, bu iki topluluq arasında bir sıra anlaşmazlıqların yaranmasına səbəb olmuş və bunun nəticəsində də savaş qaçınılmaz olmuşdur. Kalmıkların Türküstan üçün təhlükə yaradacağı daha XV yüzilin ortalarında anlaşılmışdı. 1430-cu illərdə Kalmıkların Uysunlar və qırğızların yaşadığı Issık Gölünə qədər gəlmələri; 1447-ci ildə Sırdərya bölgəsində yaşayan Şeyban xanı Ebul-Xeyr xana hücum etmələri bunun bir nümunəsi idi. 1447-ci ildəki bu hücumda Özbəkləri yendikləri qaynaqlarda bildirilir.[1] Kalmıklar bundan sonra da dəqiq olaraq görəcəyimiz kimi XVII əsrdə və XVIII əsrin birinci yarısında Türküstanı başdan-başa istila edərək bu ölkənin həm siyasi, həm də sosial və mədəni baxımdan dəyişməsinə səbəb olmuşdular.
III Murad dövrü Osmanlı səyyah və tarixçilərindən Seyfi Çələbi 1552–1556 Qazax-kalmık savaşlarını geniş anlatmışdır.[2] Təxmini olaraq 1554-cü ildə daha sonra qazax xanı olan-Təvəkkül sultan kalmıklar üzərinə hücum etdi.[3] Jayansınsın adındaki bir İngilis səyyah 1557-ci ildə Orta Asiyadan keçərək Jungoğa getməyi planlamış, ancaq Qazax-Kalmık savaşları görə gedə bilməmişdir. Səyyah bu savaşın Daşkəndə sahib olmaq üçün aparıldığını, XVI əsrin ortasında və sonunda qazaxların kalmıklarla etmiş olduğu savaşlarda hey qalib gəldiklərini yazmışdır.[4] Kalmıklarla qazaxlar arasındakı savaşlar Şərqi Türküstan şəhərlərinin divarları yaxınlığında keçmişdir.[5]
XVI əsrin ikinci yarısında Kalmıklar qazax torpaqlarına da yerləşmişlər, ancaq daha sonraları o torpaqlardan ya çıxardılmışlar ya da qazaxların basqısı altında yaşamaq məcburiyyətində qalmışdılar. XVI əsrin sonunda öz sınırlarını aşıb qazax torpaqlarına yerləşen kalmıklar, qazaxlara yenilmişlər və basqı altında qalmışdılar.[6] Təvəkkül, 1594-cü ildə Moskvaya elçilər göndərib Çar Fyodra öz uyruğuna keçmesini teklif etmiş; elçilik yazısında qazax xanı Təvəkkül onu "Qazax və qalmık xanı" olarak göstərmişdir. Buradan hərəkətle XVI əsrin sonunda bəzi Kalmık qəbilələrinin ona bağlı olduğu qənaətinə gəlirik.[7]
Qazaxların kalmıklar üzərinə sürəkli hücumlar hazırlaması dolayısıyla bəzi Kalmık qəbilələri İrtişin şərqinə doğru köç edərək yerlərindən olurdular. Bu tarixlərdə Kalmıklar Monqolustan və qazax feodallarına qarşı mücadilə edirdilər. Qazaxlarla Kalmık feodalları heyvançılıq etdikləri üçün aralarındakı otlaq üçün savaşlar getdikcə qızışdı. İrtişin şərqinə yerləşən Kalmək qəbiləsi 1616-cı ildən etibarən liderleri Hontayşi[8] (Koto-Koysın) ilə qazax torpaqlarına sıx-sıx hücumlar hazırlayırdılar. Fəqət o tarixlərdə Qazax xanlığı çox güclü olduğundan kalmıklar davamlı yenilgiyə uğratmaqdaydılar. Kalmıklar Qazax Ordalarının hücumlarından dolayı 1621-ci ildə Kalmık Tayşaları xalqları ilə birlikdə Sibirdəki şəhərlərin ətrafına köç etdiler.[9] 1627–1629-cu illərdə İssık Gölün şərqində yaşayan Kalmıklara, Təvəkkül xanın qardaşı və varisi qazax xanı Esim basqınlar hazırlayırdı.[3]
XVII əsrin əvvəllərində İşim və Tobol çayları arasında köçəbə həyatı yaşayan Kalmıklar öz aralarındakı anlaşmazlıklara son verərək birliklerini sağladılar. Kalmık qəbiləsinin Kara Kula Tayşasını bu birliyin başçısı olaraq seçdiler.
Kalka Moğollarına karşı savaştılar ve bağımsızlıklarını kazandılar. Ancak 1634 yılında Kara Kula vefat etti. 1635 yılında Dalaylama Kara Kula'nın oğlu Koto Koysın'a Batır Kontayşa diye isim verildi. Bu tarihte Kazaklarla Kalmuklar arasında geçen ilk büyük meydan savaşında Kontayşa batıda Kazaklarla savaşıp Esim Han'ın oğlu Cangir Sultanı esir aldı. Fakat Cangir Sultan kaçtı. 1635'te cereyan eden bu ilk büyük meydan savaşı hakkında tarihi kaynaklarda yeterli bilgi mevcut değildir. XVII. asrın ikinci çeyreğinden itibaren Kalmuklarla Doğu Moğollarının düşmanlığı sona erdi. Hontayşa Batır ve Tosakay Hanın çabalarıyla 1640'ta Moğol feodallerinin düşmanlara karşı birliğinin güçlenmesini sağlayan ve 120 maddeden oluşan Kalmuklarla ilgili yasa çıkarıldı.13
1643 yılının kışında Batır Kontayşa Kazak topraklarına yeniden saldırdı. Bu saldırıda Yedi Su bölgesinin büyük bir kısmını işgal eden Kalmuklar Ala-Tav Kırgızlarından 10 bin kişiyi esir almışlardır. Fakat bu savaşta kesin olarak galip gelemediler. Çünkü söz konusu saldırıdan haberdar olan Cangir Han, emrindeki 600 kişilik kuvvetle Batır'a saldırdı. Bu savaşta Kazakların göstermiş olduğu bağımsızlık mücadelesi kaynaklarda şu şekilde anlatılmıştır: Cangir, emrindeki askerlerin bir kısmını Kalmuklar dar boğazdan geçinceye kadar, iki dağ arasındaki bu boğazda kale yapmak üzere hendek kazılması için görevlendirmiştir. Kendisi ise ordunun kalan kısmıyla dağın diğer tarafında gizlenmiştir. Nihayet beklenen an gelmiş ve Kalmuk Hükümdarı hendek kazan askerlere saldırmıştır.
Bu durumu gören Cangir düşmanını arkadan vurmuş ve iki taraf arasındaki mücadelede Kalmuklar 10 bin kişi kayıp vererek Kazaklar karşısında adeta bozguna uğramışlardır. Savaşın sonlarına doğru 20 bin kişilik ordusuyla Semerkant Hükümdarı ve ünlü kahraman Calantös, Cangir yardıma gelmiştir.1643 yılında Kazak topraklarında yapılan bu ikinci meydan savaşı Kazakların zaferiyle sonuçlanmış ve bu gelişmeler üzerine Batır geri adım atmak zorunda kalmıştır. Fakat çok geçmeden Kalmuk lideri, Cangir Handan intikamını almak için Kazaklar üzerine yeniden bir saldırı düzenlemiştir. Bu savaşta 17 yaşlarındaki Kalden, Cangir Han'ı öldürmüştür (1652).14
Daha sonra Kalmuk istilası Kazak topraklarının batısına kadar devam etmiş ve Kalmuklar burada Ural ile Volga nehirleri arasında bir devlet kurmuşlardır. Kalmuklar bilhassa Eyüge Han (16701724) döneminde Kazakları son derece rahatsız etmişlerdi.15
XVII. asrın son çeyreğinde Kalmuk işgali yeniden başladı. 1681–85 yıllarında Kalmuk feodalleri Kazak topraklarının güney bölgelerine saldırdılar. Kalmuk Hükümdarı Galden de kendi selefleri gibi Kazaklar ve Kırgızlarla savaşmaya başladı. 1681 ve 1683 yıllarında Sayram üzerine gitmiş; 16831685 yıllarında Kırgızlar ve Ferganalılar üzerine saldırmış, 1684 yılında Sayram'ı yakıp yıkarak burada çiftçilik yapılan bölgeleri talan etmiştir.16 Büyük Orda'ya yapılan bu baskın sonucunda Jetısu bölgesi, Kırgızlar ve Sayram şehriyle birlikte Kazak topraklarının güney bölgeleri ele geçirildi. Böylece XVII. yüzyılın sonlarında Kazak Ordalarına yapılmış olan bu saldırılar sonucunda Kalmuklar Orta Asya'nın güneyinde Doğu Türkistan'a yerleştiler. Daha sonra Galden Tseren Büyük ve Orta Orda'yı birkaç kez mağlup ederek tüm Güney Kazak topraklarını ve Taşkent'i kendi idaresi altına aldı (1683). Fergana ve Kaşgar'ı da yönetti.17
Kalmuklar, 1698 yılında Çin ile yaptıkları savaş sona erdikten sonra Kazaklar'a tekrar saldırdılar. Savaşın sebebini Tsevan Rabtan Çin İmparatoru Konsi'ye yazmıştır. İlk sebep; Tavke Galden Tseren'in elinde esir olan oğlunun iadesi için bir takım vaatlerde bulunarak Kalmuk Hükümdarına müracaat eder, Tsevan Rabtan Tavkenin oğlunu gönderir, Tavke vaatlerini yerine getirmez, ihanet eder. İkinci sebep; Kazakların Kalmuk ticaret kervanlarına baskın yaparak saldırmaları olmuştur. İşte bu tarihten sonra Kalmuklar Kazak bağımsızlığı için tehlike olmaya başlamıştır. 1698 saldırısına Kazaklardan 1702 yılında karşılık verilir; Kazak askerleri Doğu Kalmukları ve İdil Kalmuklarına saldırı düzenlediler. 25 Nisan 1703'te savaşlara son vermek için Kazak-Kalmuk barış görüşmeleri başlar. Ancak bir süre sonra 1708'de Kalmuklar Kazak Ordalarına yeni bir saldırı düzenlediler, bu saldırı Orta Orda için çok kötü sonuçlara yol açtı, çok esir verdiler.
XVIII. asrın başlarında Kalmuk askerlerinin büyük bir kısmı Sarı-Su nehrine doğru ilerlediler, diğer bir kısmı ise Orta Orda'nın Kuzeydoğu bölgesini işgal ettiler.
Tavke Han Kalmuklara karşı mücadeleyi başlatmak için Üç Orda temsilcilerini 1710 yılında Karakum bölgesinde topladı. Bu toplantıda savunma tedbirleri olarak nelerin yapılacağı ve düşmana karşı sonuna kadar savaşa devam edilmesi yönünde karar çıktı. 1712 yılında yapılan Kazak baskınları başarılı oldu ve bu baskınlar Tsevan Rabtan'ın otoritesini düşürdü. 1717 yılındaki Kazak-Kalmuk savaşında Kazak gönüllü milis kuvvetleri Kayıp ve Ebu'l-Hayır başkanlığında Kalmukların sınır bölgelerine saldırdılar, sefer başarısız oldu. Bu başarısızlığa Kayıp Han ve Ebu'l-Hayır Han arasındaki anlaşmazlık sebep olmuştur. Bunun sebebi de muhtemelen her iki Hanın da üç Ordanın tek Hanı olmak istemesidir. Bu olaydan faydalanan Kalmuk müfrezeleri Kazak topraklarının güney bölgelerine girdiler.18 Ancak Çin Hükümdarlığının Kalmukları tehdit etmesi Kalmukların Kazak Ordalarına karşı gerçekleştirecekleri daha kapsamlı harekatı bir müddet için engelledi. Fakat 1722'de Çin İmparatoru Kansi'nin ölümünden sonra Kalmuk-Çin savaşı sona erdi. Bu durumu fırsat bilen Kalmuklar Kazak Ordaları üzerine daha geniş bir saldırı için hazırlanmaya başladılar.19
Mütemadiyen devam eden çarpışmalar ve içerdeki huzursuzluklar sonucu parçalanan ve kuvvetten düşen Kazak halkı bu dönemde büyük felaketler ve yoksulluklar yaşadı.20 Ç. Valihanov XVIII. yüzyılın başındaki Kazakların durumunu şöyle tasvir etmiştir: XVIII. yüzyılın 10'lu yılları Kazak halkının hayatındaki en zor yıllardı. Kalmuklar, İdil Kalmukları, Yayık Kazakları ve Başkırtlar onlara her taraftan saldırıp, köylerini darmadağın ettiler, hayvanlarını aldılar ve bütün aileleriyle birlikte onları esir aldılar. Bir taraftan sanki gökyüzünün inadı tutmuş gibi ayazlı bir kış, diğer taraftan açlık bu halka zor anlar yaşatmıştır. Bir Kırgız büyüğü Orenburg'ta kendi soylarının bu üzücü durumunu, "av köpeği XVIII. sürülerinin bir tavşanı izlemesi ve kovalamasına" benzetmiştir.21 Bu olaylarda Kazakların hanlarının, sultanlarının, beylerinin ve kahramanlarının suçlu olmadığını düşünmek kanaatimizce doğru olmaz. Çünkü Kazak halkının bu duruma düşmesinde onların kendi aralarındaki iktidar mücadelesi de önemli rol oynamıştır.
Küçük-Orta ve Büyük Ordalar arasındaki iç çekişmeler Orta Asya Hanları tarafından desteklendi, alevlendirildi ve özellikle Kalmuk Hanları tarafından kışkırtıldı.22 Bu da zaten Ordalar arasında zayıf olan bağları daha da zayıflattı. Kazak Ordalarına batıdan İdil Kalmukları, kuzeyden Başkırtlarla Sibirya Kazakları saldırmaya başladılar. Güneyden Orta Asya'daki Buhara ve Hive Hanlıklarının zadegânleri, Kazaklar'ı sıkıştırdılar. Bütün bu saldırıların en tehlikelisi ise doğudan Kalmukların Hükümdarı Galden Tseren idaresinde başlatılmış olan saldırılar oldu.23
Başlangıçta Altay ve Tiyan-Şan, Gobi Bozkırı ve Balkaş Gölü arasındaki topraklarda yerleşen daha sonra da buraların büyük bir kısmını zapteden Kalmuklar uzak batıya doğru genişleme siyaseti güttüler. Göçebe Kazaklar ise bu sıralarda Balkaş'ın arkasındaki bu zengin, cazip ve hemen hemen boş olan topraklarda yerleşmiş durumdaydı.24
Böylece XVII. yüzyılın sonu ve XVIII. yüzyılın başlarında Kalmuk Hontayşaları otlaklık alanlar dışında Güney Kazak topraklarının ticaret ve zenaat merkezlerini de ele geçirdiler. Doğal olarak bu durum Kalmuklar'a sadece ticaret ve zenaat merkezlerini değil, ayrıca Kazak topraklarıyla Rusya'yı ve diğer doğu ülkelerini birbirine bağlayan kervan yollarının geçtiği alanları da açmış oldu.25
1755 – 1759-cu illərdə Cunqariyanın hakim elitasındakı daxili çəkişmələr nəticəsində həmin dövlət süquta uğradı. Bundan sonra ümumi sayları bir million nəfər olan iki mancur ordusu Cunqar xanlığı ərazisini mühasirəyə aldı. O vaxtkı Cunqariyanın əhalisinin 90%, əsasən qadın, qoca və uşaqlar öldürüldü. Bu soyqırım idi. Bir ulus – zünqar, derbet, xoytların on min çadırı(ailə) Zeren noyonun başçılığı ilə Volqaya Kalmık xanlığına tərəf çıxa bildi. Cunqarların bəzi ulusları Əfqanıstan, Bədəxşan, Buxaraya çıxa bildilər, orada onları yerli hakimlər hərbi qulluğa qəbul edildilər, sonralar islamı qəbul etdilər.