Kyme

Kyme (Cyme, Cymi, Phrikonis) — antik dövrdə Aiolis adlanan bölgədəki Aeolian şəhərlərindən biridir. Bu gün Türkiyənin İzmir vilayətinin Əliağa rayonu yaxınlığında yerləşir və sahilində yerləşdiyi kiçik körfəz Nemrut körfəzi adlanır. Məşhur qədim çağ coğrafiyaşünası Strabon yaşayış məntəqəsini Larissadan (Aiolis) 70 stad və Myrinadan (Misia) 40 stad məsafədə təsvir etmişdir.(Strabon, Coğrafiya,622)

Kyme
38°45′33″ şm. e. 26°56′11″ ş. u.
Yer qeydləri
Kyme
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qədim şəhərin yaranması ilə bağlı əfsanə ilə qarışıq müxtəlif fikirlər mövcuddur.

Strabonun fikrincə, şəhərin adı Amazon Kymedən gəlir^[1] və şəhərdə zərb edilən sikkələrin üzərində onun qurucusuna istinad edərək Kymenin siması təsvir edilmişdir.

Şəhərin Amazon Kyme ilə əlaqəsini qədim yunan tarixçisi Diodor və Bizans coğrafiyaçısı Stefan da qeyd etmişlər.^[2]

Strabonun yazdığına görə, qəsəbə Mərkəzi Yunanıstan xalqı Lokrislilərin Troya müharibəsindən sonra Gediz çayı yaxınlığında Pelasqlara məxsus Larissa (Aiolis) qalasını ələ keçirdikdən sonra qurulmuşdur.^[1] Qədim mənbələrdə şəhərin Phrikonis kimi də xatırlandığı və bu adın bugünkü Mərkəzi Yunanıstanda qədim Lokris bölgəsindəki Phrikios dağına istinad edilərək verildiyi anlaşılır. Bundan əlavə, şəhərin eramızdan əvvəl 11-ci əsrin ortalarında bugünkü Yunanıstanın mərkəzi şimalında yaşayan Aeol kolonistlərinin ətrafdakı Aeol yaşayış yerlərindən başlayaraq məskunlaşmaları tərəfindən qurulduğu düşünülür, buna görə də qəsəbə qədim mənbələrdə Aiolis kimi xatırlanır. Ötən illərdə aparılan arxeoloji tədqiqatlarda yaşayış yerinin tarixini eramızdan əvvəl VIII əsrin ortalarına qədər uzatmaq mümkün olsa da, son qazıntılar nəticəsində qədim yaşayış məskəninin salınmasını Protogeometrik Dövrə (e.ə. 1050-900) aid etdilər.^[3]

Herodot Kymenin 12 Aeol yaşayış məntəqəsi arasında əhəmiyyətli bir yaşayış məntəqəsi olduğunu qeyd edərkən, Strabon antik şəhəri Aiolis bölgəsindəki ən böyük yaşayış yeri olaraq xarakterizə etmişdir. Şəhərdə liman olsa da, Kyme əhalisi digər Qədim Yunan məskənləri kimi əsas dolanışıq mənbəyi kimi ticarətlə deyil, əkinçiliklə məşğul olurdular. Kymelilərdən, qəsəbənin salınmasından təxminən 300 il sonra liman vergisi yığılması qədim mənbələrdə onların saflığı və sadəlöflüyü kimi ələ salınıb. Kymelilər əkinçiliklə çox məşğul olsalar da, müstəmləkəçilik fəaliyyəti ilə də məşğul olurdular və e.ə. 7-ci əsrdə Side şəhərinin əsasını qoydular.^[1] Strabonun yazdığına görə, kymelilər Midilli də daxil olmaqla 30 şəhər qurmuşlar.

Ksenofan Aqamemnonun eramızdan əvvəl 8-ci əsrdə Kyme kralı olduğunu bildirir. Yulius Polluksda pulun ixtirasını təsvir edərkən, Aqamemnonun qızı və Midasın arvadı Demodikeni (Hermodike) pulun ixtiraçılarından biri kimi təsvir etmişdir.^[4]

Qəsəbə eramızdan əvvəl 7-ci əsrə qədər krallıq tərəfindən idarə olunduğu halda, bu əsrdən etibarən varlı aristokrat təbəqə və Əhəmənilər imperatorluğu Anadolu torpaqlarını ələ keçirdikdən sonra onların təyin etdiyi tiranlar (valilər) tərəfindən idarə edilmişdir.^[1] Şəhər Əhəmənilərə qarşı İon üsyanına qoşulsa da, qısa müddətdə Əhəmənilər tərəfindən geri alındı. Eramızdan əvvəl 480-ci ildə Salamin döyüşündən sonra Fars donanması limana sığındığından və əsgərlər şəhərdə qışladığı üçün Əhəmənilərin dəniz bazalarından biri olan Kyme mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.^[5] Qədim yunan tarixçisi Fukidid də şəhər limanının çox gərgin fəaliyyət göstərdiyini bildirmişdir.

E.ə. 190-cı ildə Maqneziya döyüşündə Selevki imperatoru III Antioksun Roma Respublikasına məğlubiyyəti və eramızdan əvvəl 188-ci ildə bağlanan Apameya müqaviləsi ilə vergidən azad olan qəsəbə daha sonra Romanın Asiya Əyalətinə qatıldı.

Ellinizm dövründə şəhərin limanı genişləndirilərkən, teatr, sütunlu keçid tikililəri, abidələr və Güney Təpə adlandırılan məntəqədə yeni yaşayış məskəni tikilmişdir. Qəsəbə eramızın 17-ci və 94-cü illərində baş verən güclü zəlzələlərdə zədələnsə də, şəhərin əhəmiyyəti davam etmişdir. 6-cı əsrdən XIII əsrin sonuna qədər yaşayış məntəqəsi Efes yeparxiyasının alt yeparxiyasından biri olmuşdur.^[6] 7-ci əsrdə yaşayış məntəqəsi böyük ölçüdə tərk edildi və 13-cü əsrdə limanın ətrafındakı qalanın (12-ci əsrdə tikilmiş^[3]) ətrafında yalnız məhdud bir yaşayış sahəsi göründü.^[7] Qala 1415-ci ildə Osmanlı qüvvələri tərəfindən ələ keçirildikdən sonra qala ətrafında məskunlaşma da sona çatdı.^[3]

Arxeoloji qazıntılar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim şəhərdə ilk qazıntı işləri 1874-cü ildə Demosfen Baltazzi tərəfindən başladılıb.

Salomon Reinak və Salomon Reinakın 1881-1895-ci illər arasında qazıntı işləri, 1925-ci ildə şimal təpəsindəki məbəd ərazisində A. Salacın rəhbərlik etdiyi Çexoslovak qazıntı qrupunun işi ilə davam etdi.

1953-cü ildə Əkrəm Akurqal cənub təpə bölgəsində zondlamalar apararaq arxaik və gec həndəsi dövrlərə aid fraqmentlər tapıb.

1970-ci illərdə qədim şəhər limanının və onun ətrafındakı sənaye obyektlərinin genişləndirilməsi nəticəsində, qədim şəhər limanının və ətrafdakı sənaye obyektlərinin genişləndirilməsi nəticəsində İzmir Muzey Müdirliyi tərəfindən xilasetmə işlərinə başlanılmış və sonra İşləri tamamlayan Vedat İdil 1982-1984-cü illər arasında antik yaşayış planı üzərində qazıntılar apardı.

İş 1986-cı ildən 2018-ci ilə qədər Sebastiana Laqonanın sədrliyi ilə davam etdi və bu tarixdən 2017-ci ilin iyun ayına qədər Kalabriya Universitetinin müəllimi Antonio La Marca qazıntının rəhbəri olub.

Bu tarixdən etibarən İzmir Muzey Müdirliyi antik şəhərdə müxtəlif araşdırmalar aparır.

Uzun illər ətrafdakı sənaye obyektlərinin genişləndirilməsi təzyiqi altında olan qədim yaşayış məskəni və liman ərazisinin 1-ci dərəcəli arxeoloji sitatı İzmir 2 saylı Mədəni İrsi Qoruma İdarəsinin qərarı ilə 3-cü dərəcəyə endirildi. Regional Şura 28 mart 2019-cu il. Bu gün xüsusilə qədim limanın yaxınlığında sənaye obyektləri üçün yeni limanların tikilməsi təzyiqi altındadır.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]