Ləzgi xalçası

Ləzgi xalçası — Dağıstan və Azərbaycanda ləzgilər tərəfindən və ya ləzgi nümunələri üzrə istehsal olunan müxtəlif növ xalçalar məcmusu. Dünyada tanınan çoxlu sayda Qafqaz xalçaları Mikrah, Axtı, Kəbir, Zeyxur, Qımıl kimi ləzgi kəndlərinin adlarını daşıyır.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xalçaçılıq sənəti əsrlər boyu inkişaf edən və təkmilləşən ləzgi xalq incəsənətinin parlaq nümunəsidir. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində, ləzgilərin əcdadları hələ tunc dövründə əyiricilik və toxuculuqla məşğul olublar. Belə ki, Gilyar yaşayış məskəninin keramika fraqmentlərindən birində ilk tunc dövründə dəzgahdan istifadə edildiyini göstərən ən sadə kətan toxunuşuna aid parçanın izi qorunub saxlanılmışdır^[1]. Ləzgistanda xalçaçılığın inkişafı üçün sabit bazanın yaradılmasına yerli təbii-coğrafi və iqtisadi şərait xeyli dərəcədə kömək etmişdir. Zəngin flora, bağçılıq, yabanı bitki və meyvələr, zərif qoyunların yununun əla növləri məhsulların möhkəmliyini və keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə müəyyənləşdirdi^[2]. Ləzgi xalçaları öz gözəl, rəngarəng ornamentləri ilə məşhur olmuşdur ki, bu da sənətkarların böyük bədii zövqündən xəbər verir. Xalçaçılar rəsmlərdə poetik ideyalar və təsviri ornamentasiya sənəti qoyan əsl rəssamlar idilər. S.Ağaşirinovun fikrincə, Azərbaycanda və Dağıstanda xalçaçılıq xüsusilə ləzgilərin yaşadığı bölgələrdə inkişaf etmişdir^[2] . Ləzgi xalçaçılığının ən məşhur sahələri Axtınski, Maqaramkentski, Kuraxski, Kasumkentski, Kusarski hesab olunurdu. Kür bölgəsində Qasımkənt, Alıkent, Kuysun, Orta Stal, Aşağa Stal, Yuxarı Stal, Maqaramkent, Gilyar, Aşağı-araq, Kürkənt, Yuxarı-Yarak, Zizik və Kutur-Kyurinski bölməsinin bütün kəndləri ən məşhur xalçaçılıq kəndləri hesab olunurdu. Samur qəzasının kəndlərindən xalça və sumaq istehsalı ilə Axtı, Maza, Xryuq, Mikrakx, Kələcux, Qara-Kürə, Maka və s. tanınırdılar, İxır, Mala, Fii, Qdım, Kuruş kəndlərində məfrəş və xurcun hazırlanırdı.

XII əsrdə Dağıstan Qafqazın iqtisadiyyatının, ticarətinin və bədii mədəniyyətinin ən mühüm mərkəzinə çevrilir. 19-cu əsrə qədər ləzgilər Dağıstanın digər xalqları arasında orijinal xalçaçılıq mərkəzləri kimi formalaşmışdır^[3] . Ləzgilər arasında qadınlar xalçaçılıqla geniş şəkildə məşğul olurdular.

Ənənəvi ləzgi xalçalarının xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ənənəvi ləzgi xalçaları aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

• Xalçadakı bütün simvollar əsasən nizamlı formada olan həndəsi fiqurlardır;
• Əksər hallarda ikiqat simmetriya olur;
• Yaşılın olmaması (və ya çox az istifadəsi). Ləzgi xalçasının əsas rəngləri qırmızı və mavi, daha az ağ/sarıdır;
• Sərhədin olması;
• Ləzgi xalça naxışının ən çox yayılmış növü sıra ilə düzülmüş üç həndəsi fiqurdur^[4] .

Ləzgi xalçalarında simvollar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məsələn, ləzgi xalçalarında aşağıdakı simvolları ayırd etmək olar^[4] :

• Küp
• Ləzgi xaçı
• Ləzgi ulduzu
• Çiçək
• Dalğalar

Ləzgi xalçalarında ornamentlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aşağıdakı xalçalar dizaynına görə seçilir: Gıasan kyele (lit. "Həsən qalası"); Axtı ("Axtı"); Xorasan ("Xorasan"); Derbent ("Dərbənd"); Miqraq ("Mikrakx"); Çepelikyar ("Kəpənəklər"); Urus durur ("Rus qılıncları"); Səfər; Besxalum; Vanera, Dilarə; Budar (hərfi mənada " təkər çarxları "), Peşer ("yarpaqlar"), Tapançayar ("tapançalar"), Çıerequl ("Qızılgüllər") və s.

Rusiya Federasiyasının xalq rəssamı G. G. Qazimaqomedov və sənətşünaslıq doktoru, Rusiya Elmlər Akademiyasının Dağıstan Elmi Mərkəzinin Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi M. M. Mammaev Cənubi Dağıstan xalçalarında aşağıdakı ornamentləri fərqləndirirlər:

• "yaru bubu" — lalə çiçəyi
• "Gyed" ulduzu
• "gil" — əl

"Katsin pats" — Pişik izi

• "meker" forması
• "kırer" — qarmaqşəkilli
• "xaş" — xaç
• "yukvan xəz" — mərkəzi medalyon

• həndəsi motivlərin sadə formaları

(düz xətlər, ziqzaq xətlər, üçbucaqlar, romblar, çoxbucaqlılar, spirallər, xaçlar və s.) d.)

• həndəsi bitki motivləri (yarpaqlar, çiçəklər, tikanlar və s.)

• zoomorf motivlər (itlər, atlar, quşlar, keçilər və s.)

• antropomorfik motivlər (insan fiqurları, fiqurun ayrı-ayrı hissələri: göz, əl, bığ)
• səma cisimlərinin və predmetlərinin həndəsi formaları (ulduz, ay, günəş və s.)

Ləzgi xalça məmulatlarının icra texnikasına görə növləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xovlu xalçalar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ləzgilərdə xovlu xalçaya kıaliça deyilir.

Ləzgi xovlu xalçaların növləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dağıstanda istehsal olunan xovlu xalçaların əsas növlərini xarakterik ornamental xüsusiyyətlərinə görə E.V. Kilçevskaya, İvanov, G.N.Kazilov, P. M.Debirov. Bu tədqiqatçılar əsasən əraziyə xas olan ornamental tərtibatla xalçaların istehsal olunduğu ənənəvi xalçaçılıq mərkəzi olan yaşayış məntəqəsinin adına əsaslanaraq hər bir xalça növünə ad vermişlər^[5] . Ləzgi xovlu xalçaları yuxarıda sadalanan tədqiqatçıların təsnifatına əsasən bəzi digər Dağıstanın xalqlarının xalçaları ilə birlikdə cənub qrupuna daxildir. Bu qrupa aşağıdakı xalça növləri daxildir: "Axtı" (indiki Axtin bölgəsinin ləzgi xalçaları); "Mikrakx" (indiki Dokuzpərinski rayonunun Mikrak və digər ləzgi kəndlərinin xalçaları); "Dərbənd" (Dərbənd rayonunun Tat, Azərbaycan və başqa kəndlərinin xalçaları); "Rüşül" (indiki Tabasaran rayonunun şimal hissəsindəki Rüşul, Ərkit və digər Tabasaran kəndlərinin xalçaları); "Tabasaran" (Tabasaran rayonunun Xucni, Turağa, Xələqa və başqa Tabasaran kəndlərinin xalçaları); "Xiv" (müasir Xivə rayonunun Kandık, Lyaxlı, Müjgül və digər Tabasaran kəndlərinin xalçaları): "Kasumkent" (indiki Süleyman-Stal rayonunun Orta-Stal və digər ləzgi kəndlərinin, eləcə də Kəbir kəndlərinin xalçaları) və Kürax rayonunun İkra); "Rutul" (indiki Rutul rayonunun Rutul kəndlərinin xalçaları)^[6][7][8][9] .

Xovsuz ləzgi xalçaları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sumaxı (qamar)[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xalçanın eksklüziv ləzgi növü xovsuz "Sumaq" xalçasıdır. Ləzgilər bu tip xalçaları qam adlandırırlar. Unikal yastı toxuculuq quruluşuna malikdir və ləzgi xalqına aiddir. Tədqiqatçı M. D. İsayevin yazdığı kimi: Sumaxların doğulduğu yer Qusar çayının şimalında, Quba rayonu, eləcə də Dağıstan Respublikasıdır. Zaqafqaziya və SSRİ-nin başqa yerlərində bu növün istehsalına başqa heç bir yerdə rast gəlinmir.

Eyni əsərdə M. D. İsayev izah edir ki, Qr. Levis səhvən sumax adını Şamaxı şəhərinin adından çıxarır, lakin sumaxı istehsalının bununla heç bir əlaqəsi yoxdur .

Tədqiqatçı T.Xizqilovoyun fikrincə sumağı xovsuz birtərəfli yun parçadır, ön tərəfi hamar və sıx, içəridən naxış yaradan saplar buraxılmışdır. Parçanın çərçivəsi bərkidici arğacı ilə əyri sapların möhkəm toxunması ilə hazırlanır^[10] . Ləzgi hamar toxunmuş xalçaların — sumaxların ornamental və rəng kompozisiyalarına görə dünyada analoqu yoxdur^[11] . Rusiyalı tədqiqatçının qeyd etdiyi kimi, Qafqaz sənətkarlıq komitəsinin katibi A.S.Piralov, Dağıstan xalça məmulatlarından sumax kimi tanınan xovsuz xalçalar xüsusi şöhrət qazanmışdır. Bu istehsal Cənubi Dağıstanda mövcuddur, lakin Kyurinski rayonunda xüsusi inkişafa çatır. Bu yerlərin sumaqları bir neçə tipik orijinal çertyojları qoruyub saxlayıb, çox bədii rəng seçimi ilə seçilir və xaricdə böyük tələbat var.^[12] . Ləzgi əsilli Dağıstan tarixçi-etnoqrafı, professor S.S.Ağaşirinova yazırdı ki, Dağıstan xalqları arasında sumaq hazırlamaqla məşhur olan ləzgilərdir^[13] .

Sumaxı xalçalar praktikliyi ilə yanaşı, həm də yüksək dekorativ xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki, "Dağıstanın dekorativ sənəti" albomunda qeyd olunur: bu xalçaların naxışlarının həmişə çox mürəkkəb, sərt və həndəsi formada olması göstərilir. Ara sahə keçid motivli bir neçə (xalçanın uzunluğundan asılı olaraq) əsas medalyonlardan ibarətdir və geniş dairə ilə haşiyələnib. Sumaxının qrafik naxışı əsasən texnika ilə müəyyən edilir. Kontur və qrafika ləzgi sumaqları üçün xüsusilə xarakterikdir, onların naxışları açıq rəngli yundan, əksinə, boz-göy və ya tünd qırmızı fon. Sumaxıların ümumi rəngi bütün xalçalara nisbətən son dərəcə doymuşdur və mavi, boz-mavi, ağ, qırmızı-qəhvəyi və qırmızı tonlardan ibarətdir .

Ləzgi xalçaçılıq mərkəzləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Samur[redaktə | mənbəni redaktə et]

Axtı, Mikrah, Quruşun yüksək dağlıq Samur ləzgi kəndləri Dağıstanın ən məşhur əl xalçaçılıq mərkəzləri idi. Burada aşağı xovlu və incə naxışlı yüksək sıxlıqlı xovlu xalçalar istehsal olunurdu. L.Pasınkovun yazdığı kimi:

Qubadan Dağıstana Samur xalçalarının alıcıları çoxlu gəlir və axışır, onlar isə Quba xalçalarını nümunə şəklində gətirir, onlardan bir neçə nüsxə sifariş verirdilər. Bu o demək deyil ki, Samur mahalının xalçaları dizayn baxımından daha zəifdir, lakin o demək deyil ki, uzun müddət kütləvi alıcının zövqü ləzgi, ərəb, fars xalçalarının emalının nəticəsi olan Quba dizaynlarında yetişdirilib. və köçəri motivlər — arabesklər var. Digər tərəfdən, əminliklə demək olar ki, Samur və Quba xalçalarının ornamentinin qarşılıqlı təsiri olmuşdur. Məsələn, "Həsən-qala", "Urus-tura" rəsmləri döyüşçü ləzgilər tərəfindən daha dinc türklər köçürülmüşdür.

— ^[14]

Mikrah[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mikrah təkcə ləzgilərin deyil, həm də Dağıstan və Qafqaz xalçaçılıq sənətinin ən məşhur mərkəzlərindən biridir . Qədim ənənələr əsasında yaradılan mikrah xalçaları dünya xalçaçılıq sənətində tanınır.

Mikrahda hələ qədim zamanlardan xalçaçılıq, xovsuz sumaxı xalçalarının istehsalı və başqa məmulatların istehsalı inkişaf etmişdir. Sovet dövründə xalça fabriki tikildi. Mikrah toxucularının məmulatları medallarla təltif edilmiş və London, Paris, Berlin muzeylərində nümayiş etdirilmişdir. Mikrah toxucuları müxtəlif ordenli cəngavər oldular. Məsələn, Mikrahxalça artelinin toxucularının "Axtı" xalçası Brüsseldə keçirilən beynəlxalq sərgidə nümayiş etdirilib və qızıl medala layiq görülüb; eyni xalça 1958-ci il sovet markasında təsvir edilmişdir. Tədqiqatçı L. Pasınkov yazırdı: "Mikrah xalçasına baxanda toxucunun səbirli aydınlığına və şəkilli kanonun Kyurinski sumağı ilə oxşarlığına heyrətlənirsən. Sumaqda geniş naxışda, Mikrah xalçasında səpilənlər böyük zəhmətlə, texnikaya qənaətlə və böyük zövqlə seçilir"^[15] . "Mikrah" adlı ayrıca xovlu xalça növü də vardır.

Mikrah xalçaları konstruksiyasına görə Axtının "qassan-qala" naxışına yaxındır, əgər onun birbaşa analoqu deyilsə, məsələn, "ək-gül" naxışı (ağ çiçək) Mikrahın sevimli naxışlarından biridir. xalçaçılar. Mərkəzi medalyonlar bir qədər fərqli görünüşə malikdir: hər üç medalyon eyni rəngdədir, mərkəzi iri, detallı medalyon vurğulanır. Medalyonların fonu tünd göy rəngdədir. Doldurma formaları qəhvəyi, yaşıl, narıncı və qırmızı tonlardan istifadə edir. Bütün mərkəzi sahənin fonu parlaq qırmızıdır, bu rəng daxili müşayiət haşiyələrində istifadə olunur. Mikrakx xalçaları həm də ortasında rozet olan səkkizguşəli fiqurun hər tərəfdən radial şəkildə uzanan 12 qarmaqşəkilli prosesdən ibarət dördhissəli səkkizguşəli medalyon olan "budalai-furar" naxışı ilə səciyyələnir^[16] . Bu tərtibatla yanaşı, "mikrah" qrupu xalçaları üçün ənənəvi naxışlar da xarakterikdir: "topança", "ərpənək" və s^[5] .

Axtı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Axtı xalçaları Qafqazda məşhur xalça növlərindən biridir. Axtın xalçaçılarının Cənubi Dağıstanın xalçaçılıq sənətinin səkkiz növündən biri olan "Mikrah" xalça növü ilə bağlı "Axtı" adlanan özünəməxsus xalçaçılıq növü vardır. Axtın xalçaları xüsusi yumşaqlığı və qalınlığı ilə seçilirdi, çünki xalçalar üçün sap qalın əyirilirdi. Xalçalar ağır idi və uzunluğu bir tərəfə bir qədər daralmışdır. " Həsən-Qala " və " Urus-Tur "un bəstələri məşhur idi. Onlar əsasən Axtıdan kənarda satış üçün hazırlanmışdır. Ümumiyyətlə, Axtı xalçaları həm texniki keyfiyyətlərinə, həm də rəng sxeminə görə mükəmməl, yüksək bədii məmulat kimi tanınırdı^[17] . Bu tip xalçalar yüksək keyfiyyət, parçanın keyfiyyət faktoru və elastikliyi, aydın, detallı naxışı, ahəngdar rəngləri ilə seçilir. Orta sahə adətən kənarları cizgili konturlu və içərisində aydın işlənmiş incə naxışlı iri medalyonlarla bəzədilib ^[9] . L.Pasınkovun qeyd etdiyi kimi, Axtı xalçasında hipertrofiyaya uğramış rozetlər — kvadrata yaxınlaşan ulduzlar var . Dairəvilikdən, bir dairədən kvadrata keçid bir sıra əlavə edilmiş künclər, ulduz nöqtələri vasitəsilə həyata keçirilir. 1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi şərəfinə Axtı sənətkarlarına on dörd-on yeddi metr ölçüsündə nəhəng xalça sifariş edilmişdi^[18] .

Quruş[redaktə | mənbəni redaktə et]

Quruş kəndinin sənətkar qadınlarının xalçaları da öz keyfiyyətinə görə qiymətləndirilirdi. Onlar həm naxışa görə, həm də əsl kök ağacının zəngin qırmızı fonuna görə qiymətləndirilirdi. Quruş sənətkarlarının sayının az olması səbəbindən Quruş xalçaları bazara nadir hallarda rast gəlinirdi.

Quba[redaktə | mənbəni redaktə et]

Quba xalçaları son dərəcə yüksək texnologiyası ilə seçilir: Qafqazın heç bir yerində xalça istehsalı üçün buradakı qədər incə iplikdən istifadə olunmur və bu regionun xalçaları qeyri-adi incəliyi və sıxlığı ilə diqqəti çəkir

—

Qımıl[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qımıl xalçaları Azərbaycan xalçaşünası L.Kərimovun təsnifatına görə Quba-Şirvan məktəbinin ən yaxşı dərəcəli xalçaları hesab olunur. Bu tip xalçalar dəfələrlə xarici sərgilərdə nümayiş etdirilərək birinci yerlərə və qızıl medallara layiq görülüb. Belə ki, 1913-cü ildə Qımıl xalçası Berlin sərgisində, 1914-cü ildə Sankt-Peterburq sərgisində, 1938-ci ildə Paris sərgisində, 1958-ci ildə Brüsseldə keçirilən beynəlxalq sərgidə qızıl medal qazanmış, birinci yerə layiq görülmüşdür^[19] .

Zeyxur[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zeyxur kəndində Quba xalçalarının Zeyxur adlı yarımnövü istehsal olunurdu. Qərbdə bu xalçalar Seychour, Seichur və Zeychour kimi tanınır. Antik Zeyxur xalçaları naxış və dizaynın müfəssəl dəqiqliyinə, zəngin rənglərinə görə qiymətləndirilir. Bu tip xalçalar çox vaxt kələm qızılgülü və Zeyxur xaçı kimi naxışların olması ilə səciyyələnir. Digər Qafqaz xalçalarından fərqli olaraq qədim Zeyxur xalçaları eyni haşiyə simmetriyasına malik deyil. Bununla belə, onlar oxşar düz toxuma quruluşuna malikdirlər. Zeyxur xalçalarında düyünün yarısı gizlidir^[20][21] .

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Дебиров М. Ковры Дагестана. Типология безворсовых ковров и ковровых изделий // Рукопись. НА ИИАЭ. Ф. 3. Оп. 8. Д. 131.
• Дебиров П.М. История орнамента Дагестана. Возникновение и развитие основных мотивов. М.: Наука, 2001. – 416 с.
• Дебиров П.М. Ковры Дагестана: традиционное и современное искусство ковроткачества. Махачкала, 2006. – 80 с.

• Казилов Г.Н. Ворсовые ковры Дагестана. Махачкала, 1989. – 203 с.
• Кильчевская Э.В., Иванов А.Я. Художественные промыслы Дагестана. М., 1959. – 176 с.
• Пасынков Л. Дагестанские ковры // Рукопись. 1926 г. НА ИИАЭ. Ф. 1. Оп. 5.
• Пиралов A.C. Краткий обзор обзор кустарных промыслов Кавказа // Весь Кавказ: Сборник статей. Тифлис, 1900 г.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]