Qusar rayonu

Bu məqalə Qusar rayonu haqqındadır. Qusar şəhəri üçün Qusar səhifəsinə baxın.

Qusar rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Qusar şəhəridir. Böyük Qafqaz dağlarının ətəyində yerləşir.

Rayon
Qusar rayonu
41°25′ şm. e. 48°26′ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Daxildir	Quba-Xaçmaz
İnzibati mərkəz	Qusar
İcra başçısı	Şair Alxasov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	8 avqust 1930
Sahəsi	1 542[1] km²
Hündürlük	1.284 m
Saat qurşağı	UTC+04:00
Əhalisi
Əhalisi	101 687[2] nəfər (2023)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	AZ-QUS
Telefon kodu	+994 23
Poçt indeksi	AZ 3800
Avtomobil nömrəsi	38
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Dünyada Ləzgilərin kompakt yaşadığı ən böyük rayon və eyni zamanda Azərbaycanda sayıca üstünlük təşkil etdiyi yeganə rayon.

Ümumi ərazisi 1 542 km²^[1]. Əhalinin ümumi sayı 101 687 nəfər^[3]. Kəndlərin sayı 92 .

Bakı şəhərindən məsafəsi 180 km-dir.

Əsas məqalə: Quba üsyanı (1837)

1837–1839-cu illərdə Qusarın ərazisində^[4][5] İmam Qazi Muhamməd Xuluqvi və Abrek Əli Hilivi rəhbərliyi ilə Rus çarına qarşı üsyanlar baş verdi.^[6][7]

Qusar bölgəsinin bütün sixilləri bu üsyanda iştirak elədi, ümumilə 12.000 insan var idi.^[4][5]

Əsas məqalə: Quba üsyanı (1920)

1920-ci ildə Qusarın ərazisində, Kuzun kəndində imam Mushab-Əli Kuzunvi rəhbərliyiylə Sovet işğalına qarşı yenidən üsyanlar baş verir. Üsyanın yatırılması zamanı bolşeviklər tərəfdən Kuzun kəndi və Qusarın daha bir neçə kənd yandırılmış və 400–500 kəndli qətlə yetirilmişdir.

Alimlərin apardıqları tədqiqatlar, müəyyən dövrlərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan əşyalar, bu günə kimi qalmış bəzi tikinti abidələri və kurqanlar deməyə əsas verir ki, Qusar rayonu qədim yaşayış məskənidir. Qusar rayonu ərazisində yaşayış məskənlərinin e.ə. II minillikdən movcud olması güman edilir. Burada mövcud olan qədim yaşayış məskənlərindən e.ə. I minilliyə aid Mahmudtəpə (Gədəzeyxur), Minsar təpələri, Gavdişan təpələri (Bədirqala), tunc dövrünə aid Qəflə təpələri, orta əsrlərə aid Qızılgül və Ağaxan təpələri (Aşağı Ləgər), Qalaxür təpələri (Həzrə) və s. göstərmək olar.

Hazırkı Qusar rayonunun ərazisi 1840-cı ildə Quba qəzasının tərkibində Xəzər vilayətinə daxil edilmişdir. 1846-cı ildə onun ərazisi Dərbənd quberniyasının tərkibinə, 1860-cı ildə isə Bakı quberniyasına daxil edilir. 1929-cu ildə Quba qəzası ləğv edilərək rayonlara bölünmüş və mərkəzi Hil kəndi olmaqla indiki Qusar rayonu yaradılmışdır. Qusar rayonu 1930-cu ildə təşkil edilmişdir. 1934-cü ildə rayon mərkəzi Qusara köçürülmüşdür və 1938-ci ildən isə bura şəhər statusu verilmişdir.^[8] Qusar rayonu 1930-cu ildə təşkil edilmişdir. 1963–1965-ci illərdə ləğv edilmiş Xaçmaz rayonunun bir hissəsi Qusar rayonunun tərkibinə verilmişdir.^[9]

Qusar toponiminin mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur.

İndiki "Qusar" toponimi əvəllər "Ksar" (Ксар), daha sonra isə "Ktsar"(КцIар) formasını alır. Oxford dünya toponimlərin qısa lüğətinə görə bu toponim "kişi" mənasındaki ləzgicədəki "kas" sözündən gəlir.^[10]

Digər bir mülahizəyə görə isə Qusar sözü qus/quz (qədim türk tayfası) və ar (adam, kişi, ər) hissələrindən formalaşmış və "quzlardan olan kişi" mənasında işlənmişdir.^[8]

Qusar rayonu coğrafi mövqeyinə görə Azərbaycanın "Şimal qapısı" adlandırılır. Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşir. Qusar rayonunun ərazisi 1542 km² -dir. Rayonun ərazisinin tərkibinə 1 şəhər (Qusar), 1 qəsəbə (Samur), 88 kənd daxildir. Qusar rayonu sərhədlərinin uzunluğu 255 km-dir. Bunun 170 km-i quru, 45 km isə su sərhədi (Samurçay və Qusarçay) təşkil edir. Rayon şimal-qərbdən Rusiya Federasiyası (Dağıstan) (95 km), şimal-şərqdən Xaçmaz rayonu (65 km), cənub-şərqdən isə Quba rayonu (70 km), cənub-qərbdən isə Qəbələ rayonu (25 km) ilə həmsərhəddir. Mərkəzi Qusar şəhəridir. Cənub-qərb hissəsi dağlıq, mərkəzi maili düzənlik, şimal-şərq kənarı Samur-Dəvəçi ovalığıdır. Rayonun cənub-qərb sərhəddi Baş Qafqaz silsiləsinin suayrıcından keçir. Ərazinin hündürlüyü 100 m-dən 4466 m-ə qədərdir. Respublikada olan müasir buzlaqların çox hissəsi Qusar rayonu ərazisindədir. Samur və Qusarçay çayları Qusar rayonu ərazisindən keçir və qar və buzlaq suları ilə qidalanır. Rayonun Xəzər dənizi ilə sərhədi yoxdur. Xəzərə olan məsafəsi 15 km təşkil edir.

Qusar rayonu Böyük Qafqaz dağlarının ətəklərində, Qusar maili düzənliyində yerləşir. Azərbaycanın ən hündür nöqtələri olan Bazardüzü (4466 m) və Şahdağ (4242 m) zirvələri, eləcə də məşhur Şahnabad yaylağı Qusar rayonunun ərazisindədir. Samur-Abşeron kanalı, Qusarçay, Samur çayı, eləcə də Rusiyaya gedən başlıca avtomobil magistralı rayonun ərazisindən keçir.

Rayonun şimal inzibati sərhəddi Samur çayından, şimal-qərb, qərb və cənub-qərb inzibati sərhədləri Böyük Qafqaz silsilələrindən, cənub inzibati sərhədləri isə Qusarçay vadisindən keçir. Şərq tərəfdən inzibati sərdəhlər Qusar maili düzənliyi ilə Şollar düzünün kəsişdiyi əraziyə qədər uzanır.

Azərbaycanda mövcud olan 9 iqlim tipindən 4-nə Qusar rayonu ərazisində rast gəlinir. İqlimi düzənlik və dağətəyi hissədə mülayim isti, yüksək dağlıqda soyuq və rütubətlidir. Orta temperatur yanvarda düzənlikdə 1 °C, yüksək dağlarda −14 °C, iyulda müvafiq olaraq 24 və 2 °C-dir. İllik yağıntıların miqdarı 350–1500 mm-dir.

Təbii ehtiyatlar – gil yataqları, palıd, fıstıq, vələs və s. meşələr

Əsas məqalələr: Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999) və Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)

Rayon[11][12]
	2010	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022
Əhali	89,3	95,1	96,2	97,2	98,1	99,8	100,4	100,9	101,7
Artım	972	1128	1031	910	784	835	601	378	745
Təbii artım
Doğum	1706	1808	1644	1583	1391	1465	1380	1182	1319
Ölüm	734	680	613	673	607	630	779	804	574
Həmçinin
Evlilik	887	622	655	599	594	525	331	519	509
Boşanma	112	112	121	144	138	156	145	121	136

Bu statistikadan Qusar rayonunda başqa rayonlarla muqayisədə nisbətən az uşaq doğulduğunu görmək olar. Məsələn, 2015-ci ildən 2019-cu ilədək Qusarda cəmi 7 891 uşaq doğulub, amma eyni müddətdə Xaçmazda təqribən 2 dəfə çox (14 558) uşaq, Cəlilabadda isə təxminən 3 dəfə çox (21 726) uşaq doğulub.

Rayonun əsas problemi; uşaqların az doğulması və gənc əhalinin rayondan başqa yerlərə köçməsi, əsasən Bakı və Rusiyanın şəhərlərinə. Bu da Qusar rayonun inkişafı üçün ciddi bir problem yaradır və rayon əhalisinin azalmağına gətirib çıxardır.^[13]

Qusar rayonu əhalisinin milli tərkibi
Etnik qrup	1999[14]	2009[15]	2019[16]
Ləzgi	77 278 (94,67%)	81 629 (94,63 %)	86 021 (86,45%)
Azərbaycanlı	5 162 (5,86 %)	4 956 (6,06 %)	13 105 (13,17%)
Rus	189 (0,23 %)	87 (0,10 %)	101 (0,10%)
Türk	82 (0,10 %)	102 (0,12 %)	70 (0,07%)
başqa	63 (0,07 %)	37 (0,01 %)	211 (0,22%)
hamsı	80 816 (100 %)	87 857 (100 %)	99 508 (100,0%)

Rayon ərazisi Ləzgilərin kompakt yaşadığı ərazi olmasına baxmayaraq, son illərdə yeni nəsil arasında Ləzgicə bilənlərin sayı azalıb, bununla bağlı UNESCO Ləzgi dilinin yox olma təhlükəsinin olduğunu bildirib.^[17]

Ləzgi uşağların arasında Ləzgi dilini sərbəst danışanların faizi (3–5 yaş arası)

2000	2005	2010	2015	2020
98,72 %	87,26 %	48,25 %	39,22 %	28,79 %

Son 10 ildə (2009–2019) Ləzgicəni öz ana dili hesab edənlər 15% azalıb, eyni zamanda rusca danışanlar 15,2% faiz çoxalıb.

Ana dili və sərbəst danışdığı dil (2009)^{[18][19][20][21][22][23]}

Etnik qrup	Ləzgi dili ana dili saymayan[q 1]	Ləzgi dili sərbəst danışan[q 2]	Azərbaycan dili sərbəst danışan[q 3]	Rus dili sərbəst danışan[q 4]
ləzgi	9.10%	91.70%	96.30%	23.70%

Ana dili və sərbəst danışdığı dil (2019)^{[18][19][20][21][22][23]}

Etnik qrup	Ləzgi dili ana dili saymayan[q 1]	Ləzgi dili sərbəst danışan[q 2]	Azərbaycan dili sərbəst danışan[q 3]	Rus dili sərbəst danışan[q 4]
ləzgi	24.90%	85.20%	96.10%	38.90%

#	Bələdiyyənin adı	Bələdiyyəyə daxil olan ərazi	Əhalinin sayı
1	Aşağı Ləgər bələdiyyəsi	Aşağı Ləgər	1725
2	Avaran bələdiyyəsi	Avaran	1341
		Xürəl	1061
3	Bala Qusar bələdiyyəsi	Bala Qusar	1446
		Bədirqala	765
		Həsənqala	1200
		Köhnə Xudat qazmalar	663
4	Düztahir bələdiyyəsi	Düztahir	1635
		Gican	1618
5	Əcəxur bələdiyyəsi	Böyük Muruq	564
		Əcəxur	786
		Əcəxuroba	221
6	Əniq bələdiyyəsi	Əniq (Ünüğ)	2129
7	Gədəzeyxur bələdiyyəsi	Gədəzeyxur	2225
8	Gilahoba bələdiyyəsi	Gilahoba	504
		Haçatala	271
		Nəcəfkəndoba	109
9	Gündüzqala bələdiyyəsi	Bədişqala	1071
		Gündüzqala	976
10	Həzrə bələdiyyəsi	Girik	1196
		Həzrə(Yargun)	1356
		Həzrəoba(Yargunoba)	15
		Ləcət	650
11	Hil bələdiyyəsi	Hil	5022
12	Xuluq bələdiyyəsi	Aşağı Qələnxur	94
		Gilah	98
		Xuluq	369
		Nəcəfkənd	341
13	Xuray bələdiyyəsi	Xuray	676
		Suvacal	670
		Yuxarı Ləgər	533
14	İmamqulukənd bələdiyyəsi	Aşağı İmamqulukənd (Maqudoba)	498
		İmamqulukənd (Maqudxür)	2798
		Mucuqoba	331
		Suduroba	308
15	Köhnə Xudat bələdiyyəsi	Əvəcük (Əvəcuq)	863
		Köhnə Xudat	1766
16	Kuzun bələdiyyəsi	Caqar	417
		Çətgün	149
		Kuzun	847
		Laza	318
		Zindanmuruq	705
17	Kuzunqışlaq bələdiyyəsi	Atlıxan	664
		Avaranqışlaq	490
		Caqarqışlaq	641
		Kuzunqışlaq	1052
		Zindanmuruqqışlaq	434
18	Qalacıq bələdiyyəsi	Qalacıq	1313
		Langi	347
		Minaxür	242
		Yeni Həyat(Mugrağ)	711
19	Quxuroba bələdiyyəsi	Quxuroba	1980
		Yasaboba	488
		Gicanoba	142
		Əniqoba(Ünüğoba)	737
		Hiloba	460
		Xuluqoba	109
		Ləgərqışlaq(Lakar)	536
		Çubuqlu	459
20	Qusar bələdiyyəsi	Qusar	21 341
		Qayakənd	460
21	Mucuq bələdiyyəsi	Mucuq	1243
		Ukur	611
22	Piral bələdiyyəsi	Piral	1944
		Cibir	1091
23	Samur bələdiyyəsi	Samur	2388
		Yeni Tahircal	483
24	Sudur bələdiyyəsi	Sudur	568
		Əlix	86
		Kənarçay(Genervaç)	357
		Quxur	52
		Arçan	101
		Quturğan	757
		Yerği kek	75
25	Şirvanlı bələdiyyəsi	Kufoba	413
		Qaratoba	637
		Qullar (Lukar)	303
		Salahoba	261
		Şirvanlı(Şirvanovka)	1210
		Torpaqkörpü	247
		Üzdənoba	614
		Zuxuloba	121
26	Urva bələdiyyəsi	Urva (Vurvar)	2472
		Çiləgir	928
		Urvaoba (Vurvar oba)	278
27	Yasab bələdiyyəsi	Yasab	1838
28	Yuxarı Qələnxur bələdiyyəsi	Yuxarı Qələnxur	531
		Yuxarı Tahircal	486
		Zuxul	372
29	Yuxarı Zeyxur bələdiyyəsi	Yuxarı Zeyxur	1020
	Cəmi		101 687

2009-cu ildən Qusar rayonu ərazisində Şahdağ Qış-Yay Turizm Kompleksinin tikintisinə başlanmışdır. Kompleks bir dəfəyə 5 min nəfər turist qəbul edə biləcək. 2006-cı ildə elan edilən tenderdə Türkiyənin DİA Holdinq şirkəti qalib gəlmişdir.^[24]

Tarixi şəxsiyyətlər

• Qazi Muhamməd Xuluxvi — imam, Quba üsyanın rəhbəri.
• Abrek Yar-Əli Hilivi — abrek, Quba üsyanın rəhbərindən biri.
• Mushab-Əli Kuzunvi — imam və bolşevik rejiminə qarşı müqavimətinin liderlərindən biri.

Hərbiçilər

• Şair Ramaldanov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Hərbi Akademiyasının təlim-tədris hissəsinin sabiq rəisi və akademiyanın sabiq rəis müavini, ASQ-nin ehtiyatda olan polkovniki
• Tehran Mənsimov – Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin (XTQ) polkovniki
• Çingiz Qurbanov — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
• Mahmud Əbilov – hərbi xadim, general-mayor

Alimlər

• Kamil Aydazadə — Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar müəllim
• Həsənbala Məmmədov — Pedeqogika üzrə fəlsəfə doktoru, professor, Müəllimlər İnistitutu Quba filialının müəllimi, Hüquq müdafiəçisi, VHP nin qurucu üzvlərindən biri

Şairlər

• Sədaqət Kərimova — şairə, bəstəkar, dramaturq
• Kələntər Kələntərli — şair, publisist, dramaturq, "Tərəqqi" medalı təltifçisi
• Asəf Mehman — bəstəkar, şair, nasir və dramaturq, Dağıstanın xalq artisti
• Əkbər Fərzəliyev — Azərbaycanın kino aktyoru

İdmançılar

• Nazim Hüseynov — cüdoçu, qızıl medalla Azərbaycanın ilk Olimpiya çempionu, "Şöhrət" ordeni təltifçisi

Digər

• Mirzə Vəliyev — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı

Özunə məxsus çalarları və cazibədar məlahətlə daima seçilən Azərbaycan musiqisi özunün dinamik inkşaf sürətinə regionlardada musiqi mədəniyyətinin formalaşıb genişlənməsinə münbit şərait yatarmışdır.

Bu baxımdan Qusarda da yaşam üçün ruhi qida sayılan musiqinin elmi əsaslar üzərində öyrənilməsinin və yerli kadrların hazırlanmasının təməli ötən əsrin 60-cı illərindən qurulmuşdur.

Musiqi insanları yaşamları boyunca daima müşayiət etməkdədir. Bu baxımdan Qusar rayonunda musiqi ocağı yaradılanadək həvəskar musiqiçilər mənəvi xidməti istedad ve bacarıq çərçivəsi daxilində yerinə yetirmiş mədəniyyətin belə vacib qolunu yaşatmışdır.

Qusar şəhərində 7 illik musiqi məktəbi Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyinin 596 nömrəli 3 avqust 1960-cı il tarixli əmrilə yaradılmışdır. Həmin əmrlə Oqtay Məmməd oğlu Allahverdiyev məktəbin ilk direktoru həm də Tar ixtisası üzrə müəllim təyin olunmuşdur. Nazirliyin 03.09.1960-cı il tarixli 714 nömrəli əmri ilə "Fortepiano" ixtisasının tədrisi Boçkova Lidiya İvanovnaya həvalə edilmişdir. Beləliklə əsasında "Tar" və "Fortepiano" ixtisasları üzrə musiqi məktəbi yaradılmışdır. İlk illərdə məktəb ücün indiki Fəxrəddin Musayev küçəsində bir vaxtlar mədəniyyət evi olaraq fəaliyyət göstərmiş bir mərtəbəli, ağac tirlərdən tikilmiş binada iki otaq ayrılmişdır. Sonralar sənət ocagı Heydər Əliyev prospektində indi yaşayış mənzili kimi istifadə edilən və əvəllərin şəhər mehmanxanası olmuş binaya köçürülmüşdür.

Musiqi məktəbinin ilk illərində onun fəaliyyətini xüsusilə xarakterizə edən cəhət yerli kadrların yoxluğu, kənardan gələnlərin isə daimi olmaması ilə səciyyələnirdi. Ona görədə 1967-ci ildən etibarən tədris ocağının rəhbərliyi ilk məzun kadrlarından yararlanmaği qarşiya məqsəd qoydu və Liza Akimova, Abdulkərim Seyidov, Bəxtiyar Babayev, Tanya Sırıseva, Xanlar Vəlimətov və Vidadi Məmmədov "Fortepiano" və "Tar" ixtisasları üzrə bir il müddətinə tədris məşğələlərinə cəlb olundular. Musiqi təhsililə yanaşı orta məktəbidə bitirən şagirdlərin əksəriyyəti qeyri-musiqi istiqaməti üzrə ali ve orta ixtisas məktəblərində oxumağı üstün tuturdular. Bununla yanaşı ömürlərini yalnız musiqiyə bağlayan kadrlar da az olmadı.

Musiqini öyrənməyə meyilli kontingentin artması bu sənət ocağı ücün ayrıca binanın inşasını gündəmə gətirdi. Mədəniyyət nazirliyi və rayon rəhbərliyinin bilavasitə dəstəyi sayəsində layihə tipli musiqi məktəbinin tikilməsi üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə küçəsində 6300 km² ərazi ayrılaraq iki mərtəbəli binanın bünövrəsi qoyuldu.

Yeni bina və gücləndirilmiş maddi-texniki baza musiqi məktəbində "Qarmon", Nağara, Klarnet, Kamança, Balaban kimi ixtisasları tədris etmək və şagird kontingentini artırmaq üçün şərait yaratdı. Eyni zamanda müəllim kadrlarını ixtisas hazırlıq səviyyəsini də gündəmə gətirmişdir. Buna görədə müəllimlər üçün qiyabi təhsil almaq zərurətə çevrilmişdir. Musiqi məktəbinin müəllimləri və məzunları Sumqayıt, Dərbənd orta ixtisas məktəblərində qiyabi və əyani təhsil alirdılar.

Bakıda müntəzəm olaraq keçirilən musiqi məktəbləri şagirdlərinin Respublika baxışında Qusar musiqi məktəbinin müəllim və şagird heyətidə uğurla çixiş edirdi. Musiqi fənlərilə yanaşı tədris dairəsinin incəsənətin digər ixtisasları (xoreoqrafiya, rəssamlıq) hesabına genişlənməsi sayəsində 1984-cü ilin sentyabrından etibarən bu sənət ocağı "İncəsənət məktəbi" adlanmışdır.

Musiqiyə həvəs göstərən şagirdlərin mövcudluğu, valideynlərin xahiş ərizələri alınaraq Respublika Mədəniyyət Nazirliyinin göstərişi ilə 1988-ci ilin sentyabrında Quxur oba kəndində Qusar İncəsənət məktəbinin filialının axşam şöbəsi açılmışdır.

Sonrakı illərdə məktəbdə tədris olunan fənlərin sayı artmiş, yeni şöbələr yaranmışdır. 1998-ci ildə məktəbdə tədris edilən ixtisasların siyahısına "Skripka" sinfi əlavə edilmiş, 2008-ci ildə isə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin icazəsi ilə "Xanəndəlik" şöbəsi açılmışdır.

Hazırda Qusar rayon uşaq İncəsənət məktəbində 10 ixtisas üzrə 373 nəfər şagird təhsil alır və onlara 95 nəfər orta və ali ixtisas təhsilli müəllim dərs keçir.

Musiqi həyatımızın ayrılmaz və tərkib hissəsi olub, insanların mənəvi ehtiyaclarını ödəməklə özünün tarixi missiyasını yerinə yetirməkdədir. Qusar İncəsənət məktəbidə belə şərəfli yolun yolcusudur.

Rayon ərazisində bir sıra tarixi abidələr mövcuddur. Rayonun Əniğ kəndində XIII əsrə aid qala divarlarının qalıqları, Həzrə kəndindəki 1460-cı ildə Şirvanşah I Xəlilullahın qoşunları ilə vuruşmada həlak olaraq burada dəfn olunmuş Ərdəbil şeyxi Şeyx Cüneydin qəbri üzərində 1544-cü ildə tikilmiş türbə, XVIII əsrə aid Köhnə Xudat, Xuray, XIX əsrə aid Hil, Gündüzqala və Həsənqala kənd məsçidləri bu günədək mühafizə edilən qədim tarixi abidələrdəndir.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

• Azərbaycanın inzibati bölgüsü

• Qusar rayonunun İcra Hakimiyyəti Rəsmi sayti

Qusar rayonu ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.

Sitat səhvi: " q " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="q"/> teq tapılmadı